Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Radicaal tot op het bot
Michael Foots hommage aan Lord Byron

The Politics of Paradise A Vindication of Byron door Michael Foot Uitgever: Collins, 424 p., f 70,35 Importeur Nilsson & Lamm
Byron's Travels door Allan Massie Uitgever: Sidgwick & Jackson, 224 p., f 64,80

Bas Heijne

Het is bekend dat biografieën veelal het meest onthullen over de biografen zelf. Tussen de regels van iedere levensbeschrijving door valt altijd nog een ander verhaal te lezen: het relaas over de verhouding van de schrijver met zijn onderwerp. In die zin is iedere biografie autobiografisch. Of dit ook interessante stof is, hangt natuurlijk af van de persoonlijkheid van de biograaf.

Byron heeft geluk gehad, wat dat betreft. Van de honderden boeken die na zijn dood, in 1824, over hem zijn geschreven, zijn er veel absurd en onzinnig te noemen, maar slechts weinig saai. Dit is, denk ik, vooral te danken aan de verbazingwekkende manier waarop Byrons persoonlijkheid uitnodigt tot herkenning en identificatie. De meeste Byron-biografen raken gefascineerd en bevlogen door de aspecten van zijn karakter waarin zij het meest van zichzelf herkennen. In de beste gevallen werpt juist die persoonlijke betrokkenheid licht op facetten van Byron die tot dan toe in duisternis gehuld waren; in de ergste gevallen aarzelt de biograaf niet de grote romanticus door middel van een soort biografische hersentransplantatie met diens eigen persoonlijkheid op te zadelen. Het is waar dat iedere biograaf min of meer aan een dergelijke verleiding blootstaat, maar waarschijnlijk zijn er in geen enkel geval zovelen voor bezweken als in dat van Byron.

In de eerste plaats heeft Byron dit aan zichzelf te danken: het ongrijpbare, kaleidoscopische karakter van de dichter biedt iedere biograaf wat wils. In de afgelopen decennia hebben we kennis kunnen maken met Byron als gevaarlijke libertijn, Byron als godvruchtig christen, als vrijheidsstrijder, als aartsconservatief, Byron als monster van egocentrisme, als seksuele messias (hetero-, homo- of panseksueel), Byron als schromelijk overschat dichter, Byron als beste dichter aller tijden, ik doe maar een greep. En meestal hebben Byrons serieuze biografen gelijk en ongelijk; gelijk omdat ze met hun visie, zoals dat heet in recensententaal, een ‘waardevolle bijdrage’ leveren, een onbekende kant van Byron belichten, ongelijk omdat hun gepreoccupeerdheid met juist die ene kant hen blind doet zijn voor bepaalde, essentiele tegenstrijdigheden in Byrons karakter.

DAVID LEVINE

Een goed voorbeeld is Louis Cromptons Byron and Greek Love uit 1985: door zich te concentreren op de homoseksualiteit van de dichter plaatst Crompton diens karakter op een verrassende wijze in een nieuw licht, aan de andere kant zou je kunnen zeggen dat hij Byrons persoonlijkheid te kort doet, juist omdat hij deze geheel en al vanuit een homoseksuele optiek bekijkt.

Eenzelfde bezwaar kan worden ingebracht tegen The Politics of Paradise, de zojuist verschenen studie over Byron van oud-Labour-leider Michael Foot. Behalve politicus noemt de auteur zich ook een fervent Byroniaan, zodat het bijna vanzelf spreekt dat zijn boek over de politieke denkbeelden van de dichter handelt. Hoe groot de verdiensten van dit boek ook zijn, de al te grote nadruk op dit ene aspect van Byrons persoonlijkheid vertekent het beeld, alleen al omdat zo veel andere kanten van Byron buiten beschouwing worden gelaten.

Reactionaire krachten

Foot noemt zijn betoog een ‘vindicatie’ en hij slaagt er inderdaad glansrijk in aan te tonen dat Byron zijn leven lang standvastig is geweest in zijn radicale politieke ideeën. Veel biografen, vooral Engelse, hebben in het verleden beweerd dat Byron veel te veel aristocraat en egoist was om zich werkelijk ergens bij betrokken te voelen en hebben zijn politieke bemoeienissen afgedaan als verveelde Spielerei. Zijn enorme invloed op de Europese bevrijdingsbewegingen van de negentiende eeuw beschouwen zij als een gelukkig misverstand, veroorzaakt door de opgeblazen mythe van Byron als Grieks vrijheidsstrijder.

Met hen veegt Foot de vloer aan. In The Politics of Paradise legt hij zorgvuldig de rode politieke draad in Byrons leven bloot, van diens inspanningen in The House of Lords voor de arbeiders die in de eerste jaren van de negentiende eeuw met de doodstraf bedreigd werden voor het kapotslaan van weeftoestellen, tot de glorieuze, triomfantelijke aanval op de reactionaire krachten in het Europa van na 1815 in zijn meesterwerk Don Juan. Met citaat na citaat bewijst Foot hoe de grote lord zijn leven lang streed tegen de politieke hypocrisie en de rabiate oorlogszucht van de conservatieven. Zijn grootste vijand was het zogenaamde cant, het schijnheilige geneuzel waarmee politici, geestelijken en kranteredacteuren de waarheid naar hun hand zetten. Later in zijn leven werd het Byrons specialiteit dit soort mensen beentje te lichten in zijn satirische gedichten.

In zijn beruchte drama Cain schrok hij er zelfs niet voor terug hen met hun eigen bijbel om de oren te slaan. De inhoud vatte hij als volgt samen: ‘Kaïn komt terug en doodt Abel in een opwelling van ontevredenheid, deels vanwege de politiek van het paradijs die hen er allen uit verdreven had, en deels omdat (zoals het in Genesis geschreven staat) Abels offer de Heer iets meer welgevallig was.’ Byron beschouwde de verdrijving uit de Hof van Eden als het bewijs van Gods onrechtvaardigheid. Enige tijd later deed hij er nog een schepje bovenop in Heaven and Earth, waarin onschuldige vrouwen en kinderen die niet mee mogen op de ark van Noach God beschuldigen van bovenmenselijke wreedheid. Een godsdienst en een cultuur die zich dergelijk onrecht als uitgangspunt namen, dacht Byron, moesten wel onrechtvaardig zijn; en hij zag de bewijzen overal om zich heen. Niettemin bezat hij genoeg vertrouwen in een betere toekomst om zijn strijd voort te zetten: ‘God will not always be a Tory.’

De slachtoffers van Byrons woede en spot lieten vanzelfsprekend geen gelegenheid voorbijgaan zich te wreken. Terwijl Byron vanuit Italië canto na canto van Don Juan bleef afvuren op zijn vermaledijde vaderland, haalde de Engelse pers zijn naam bijna dagelijks door het slijk. Een van de verdiensten van Foots boek is dat hij laat zien hoe fel de tegenstand was die Byron te verduren kreeg na zijn bekering tot het Italiaanse ottava rima en de aardse poëzie van Don Juan. Hij kreeg niet alleen de reactionaire krachten tegen zich, maar ook zijn beste vrienden, die zich geschokt afvroegen wat er met de hooggestemde dichter van Childe Harold's Pilgrimage was gebeurd en er bij hem op aandrongen het epos in de la te laten liggen. Don Juan werd bepaald niet herkend als het komische meesterwerk dat het is, maar beschouwd als de decadente pennevrucht van een zieke geest. Terecht prijst Foot Byrons onverzettelijkheid en diens gloedvolle verdediging van zijn ‘nieuwe’ poëzie.

Foots bewondering voor zijn radicale dichter (en eveneens die voor William Hazlitt, de criticus, essayist en tijdgenoot van Byron, die Foot er te pas maar vooral te onpas bij haalt) mag met recht grenzeloos genoemd worden. Dat is ook precies zijn grootste zwakheid. In zijn beschrijving van Byron als oprechte en standvastige radicaal gaat hij voorbij aan een aspect van Byrons karakter dat mij essentieel toeschijnt: zijn diepgewortelde ambivalentie jegens alles en iedereen, niet in de laatste plaats jegens zichzelf. Het is waar dat de politiek een grote rol heeft gespeeld in Byrons leven, maar hij was geen politicus. Bij hem gingen politiek idealisme en gekrenkte eigendunk hand in hand, evenals betrokkenheid en cynische onverschilligheid. Weliswaar laakte hij iedere, vorm van tirannie, maar hij heeft nooit de moeite genomen deze afkeer theoretisch vorm te geven. Zijn haat jegens zijn hypocriete landgenoten maakte hem tot een bewonderaar van Napoleon; een nogal dubieuze heldenverering die door Foot vrolijk terzijde wordt geschoven. Bovendien ontpopte hij zich bij tijd en wijle als een uiterst conservatieve radicaal. Over de arbeidersradicalen waarmee zijn vriend Hobhouse zich afgaf, werd door de dichter vanuit Italië met veel aristocratisch dédain geschreven, wat Foot met veel politieke vaardigheid weet te vergoelijken.

De biografische dweepzucht die zo nu en dan in The Politics of Paradise opduikt, wordt begrijpelijk wanneer men tussen de regels door leest; ook in dit geval is de relatie tussen de biograaf en zijn onderwerp onthullend. Zijn boek is overduidelijk bedoeld als een hommage aan een man die zijn idealen trouw bleef in reactionaire tijden, waarin velen hun ziel aan het establishment verkochten. Als zodanig is Foots betoog een duidelijk commentaar op het huidige tijdsgewricht. Een keer laat hij zelfs zijn masker een ogenblik zakken wanneer hij een criticus aanhaalt die een beschrijving geeft van het koude en verwrongen karakter van lady Byron, waarna Foot vervolgens opmerkt: ‘I thought for a moment he was writing of Mrs Thatcher.’

Achter de mythe

Het boek van romancier Allan Massie is duidelijk minder ambitieus dan dat van Foot. Ter gelegenheid van Byrons tweehonderdste geboortedag vertelt hij in Byron 's Travels het verhaal dat al honderden keren verteld is: het leven van de grote lord, aan de hand van diens omzwervingen over het Europese vasteland. Hoewel Massie de lezer geen nieuwe feiten te bieden heeft, geeft zijn korte, mooi geïllustreerde levensbeschrijving wel degelijk blijk van een eigen visie op de figuur Byron. Anders dan Foot heeft hij bijvoorbeeld wel oog voor de complexiteit van diens karakter: ‘Byron dacht als een classicist, maar voelde als een romanticus.’ Bovendien weerspiegelt zijn relaas een typisch hedendaagse kijk op het negentiende-eeuwse heldendom van de dichter. Zagen vroegere biografen Byron het liefst als de glorieuze, onwereldse vrijheidsstrijder die de Grieken hun vrijheid teruggaf, Massies bewondering richt zich op de man achter de mythe: hij prijst Byron de realist, die wist dat revoluties zorgvuldig voorbereid dienen te worden, die bleef doorploeteren ondanks alle tegenstand en desillusies, en wist te volharden in zijn vrijheidsideaal tegen beter weten in. Voor wie tot nu toe terugschrok voor de volumineuze Byron-literatuur, kan Byron 's Travels dienen als een uitstekende eerste kennismaking met een van de interessantste persoonlijkheden van de negentiende eeuw.

■