Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 12]

De gespierde christen en andere ideale mannen
Over het mannelijke van de man

The Neo-Pagans Friendship and Love in the Rupert Brooke Circle door Paul Delany Uitgever: Macmillan London, 270 p., f 64,30 Importeur Nilsson & Lamm
Manliness and Morality Middle-class Masculinity in Britain and America 1800-1940 samengesteld door J.A. Mangan & J. Walvin Uitgever: St. Martin's Press, 278 p., f 45,60 Importeur Proost & Brandt Distribution
The old lie The Great War and the Public School Ethos door Peter Parker Uitgever: Constable, 319 p., f 64,50 Importeur Nilsson & Lamm

Gert Hekma

Nadat thema's als vrouwen en vrouwelijkheid en homoseksuelen en homoseksualiteit tot onderwerp van de geschiedbeoefening zijn gemaakt, gebeurt dit nu ook met mannen en (on)mannelijkheid. Het lijkt wel of historici steeds het bijzondere en verborgene zoeken alvorens het algemene en openbare te vinden. Vanuit vrouwenstudies is dikwijls het verwijt aan de wetenschap geweest dat het altijd over mannen ging en dat vrouwen werden vergeten. Langzamerhand kunnen we vaststellen dat de mens van de menswetenschappen evenmin man als vrouw was: de geschiedenis van mannelijkheid moet evengoed worden geschreven als die van vrouwen en vrouwelijkheid.

De eerste ‘mannenboeken’ zijn alweer enige tijd geleden verschenen, zoals Klaus Theweleits Männerphantasien (1977/8) of Peter Stearns' Be a Man (1979). Het zijn boeken die getekend zijn door de fase van emancipatie waarin sommige mannen zich in de jaren zeventig bevonden. In een belangwekkend artikel in Theory and Society (1985) hebben drie Australische sociologen betoogd dat de belangrijkste impuls voor mannenstudies uit homostudies komt. Een goed voorbeeld van door homostudies geïnspireerd werk is George L. Mosse's Nationalism and Sexuality (1985) waarin idealen van mannelijkheid een prominente plaats innemen: de vrijwilliger van de Eerste Wereldoorlog als stereotiepe ‘nieuwe man’, met alle duidelijkheden en dubbelzinnigheden die daaraan kleven (Rupert Brooke, Ernst Jünger).

Niet alleen in de hoek van ‘emancipatoire’ studies bestaat interesse voor man en (on)mannelijkheid. Ook serieuze, buitenlandse historici avonturieren op dit terrein. De bundel Manliness and Morality. Middle-class Masculinity in Britain and America, 1800-1940 is daar een voorbeeld van. De twaalf artikelen zijn nogal wisselend van kwaliteit. Omdat mannenstudies zo'n pril terrein zijn, ontbreekt het brede gebaar nogal eens, terwijl de historische detailstudies voor de leek vaak erg gezocht zijn. De auteurs maken in ieder geval duidelijk dat er verschillende mannelijkheidsidealen hebben bestaan: in het tweede hoofdstuk over 19de-eeuws Noord-Amerika komen de ‘christian’, de ‘achieving’ en de ‘primitive’ vormen aan de orde. De moeders leerden hun zonen ‘christelijke’ waarden, terwijl de vaders nadruk legden op ‘presteren’ en de zonen onder elkaar veeleer het ‘primitieve’ ideaal in praktijk brachten. De op Engelse kostscholen voorgestane ‘muscular Christianity’ verenigde zulke nogal tegenstrijdige idealen. In andere hoofdstukken wordt weer gewezen op de invloed van het darwinisme of de wisselwerking tussen de opkomst van groepssporten en de ontwikkeling van nieuwe mannelijkheidsidealen.

In de meeste artikelen gaat het om de wording van mannelijke stijlen in de mannenomgeving (op één opstel na, waarin het gezin aan de orde komt). De socialisatie van mannen lijkt hier vooral in mannengemeenschappen plaats te vinden: sporten, kostscholen, leger, de padvinderij en de wereld van pioniers, zoals jagers en ontdekkingsreizigers. Het accent is waarschijnlijk op deze onderlinge mannenwereld komen te liggen omdat de mannelijkheidsidealen daarin nogal eens op de spits zijn gedreven, en in geprononceerde vorm beter zijn te onderzoeken.

Antisensueel

De mannenstudies zijn later op gang gekomen dan de homostudies en vele mannenwereldjes zijn al besnuffeld door homostudies als Fundgruben van homo-erotiek. In zijn artikel ‘Passing the Love of Women’ verwerpt Jeffrey Richards deze toeëigening door homostudies. Hij ontkent in alle toonaarden dat deze traditie van ‘manly love’ homoseksueel zou zijn; zij zou volgens hem juist in tegenstelling tot de huwelijkse liefde kuis zijn en altijd kuis zijn gebleven. Oscar Wilde kon zich tijdens zijn proces wel beroepen op David en Jonathan, op Plato, Michelangelo en Shakespeare, maar volgens Richards stonden zijn seksuele praktijken met hoerenjongens dwars op de idealen van de ‘manly love’. De diepe afgrond die Richards op basis van zijn historische materiaal creëert tussen reine liefde en zuivere lust, doet wel erg onbeholpen aan, terwijl zijn idealisering van de kuise vriendschap ronduit bekrompen is, zelfs antisensueel. In mannengemeenschappen was de ‘manly love’ soms kuis, soms seksueel en soms kuis én seksueel. Zulke verschillen moet je niet wegwuiven, maar interpreteren.

F.E. Robeson's House XI in Eton, 1913

Het paradoxale karakter van homoërotiek in mannenverband wordt meer recht gedaan in Peter Parkers The Old Lie. The Great War and the Public School Ethos. Hij geeft duidelijk aan dat de vriendschapsidealen van de Engelse kostscholen regelmatig op homoseksuele hofmakerij uitliepen en dat homo-erotiek in het bestaan van een hele generatie Britse mannen een centrale plaats innam. Parkers bijdrage aan het debat over kostscholen en oorlog is dat hij in tegenstelling tot andere auteurs, zoals ook Paul Fussell in zijn The Great War and Modern Memory (1975), beklemtoont dat de kostscholen juist helemaal geen goede opleiding boden voor de Eerste Wereldoorlog. Hooguit vormde de homo-erotiek van de kostscholen en de groepssporten een goede basis voor vriendschapsbanden waardoor de soldaten betere kansen hadden de verschrikkingen van de loopgraven te overleven.

Oefening van de cavalerie

Volgens Mosse zijn de homoseksueel en de decadent het schrikbeeld van de ‘nieuwe man’, een ideaal dat in de 19de eeuw werd ontwikkeld en een hoogtepunt vond in de literatuur over de loopgravenkameraderie die in en na de Eerste Wereldoorlog werd bezongen door zulke verschillende auteurs als Wilfried Owen, Siegfried Sassoon, Robert Graves, Ernst Jünger, Erich Remarque. Noch op de homoseksueel als de onmannelijke man noch op de homoerotiek in mannengemeenschappen wordt nader ingegaan in de bundel Manliness and Morality. In Paul Delany's The Neo-pagans, Friendship and Love in the Rupert Brooke Circle komt naar voren hoezeer de dichter met de blonde haren en de blauwe ogen die het soldateske ideaal van de Engelsen in de Eerste Wereldoorlog belichaamde en wiens verzen dat ideaal vertolkten, zelf geen raad wist met zijn homo- en heteroseksuele neigingen. Minstens één keer heeft hij de liefde bedreven met een jongen, maar zijn epistolaire beschrijving ervan toont de belevenis als een klinisch experiment: de subjectiviteit geobjectiveerd. Brooke wist trouwens al evenmin raad met vrouwen. Hij was in alle opzichten een mislukte held: als dichter niet voldragen, als soldaat gestorven aan een ziekte voordat hij het front had bereikt, terwijl de kuise idealen van de neo-pagans slechts frustraties en neuroses opleverden. Van de drie besproken boeken is dat van Delany het aardigst, omdat hij op basis van zeer aardse informatie laat zien hoezeer de mannelijke held een mythische figuur was.

Zowel de idealen van mannelijkheid als de mannenverbanden waarbinnen zulke idealen zijn geleerd, verdienen aandacht, ook in Nederland. Hoewel een traditie van kostscholen en oorlogen hier minder is geworteld, kennen wij toch globaal dezelfde idealen. Maar de ware man is hier minder het tegendeel van het mietje; homo-erotische mannenclubs hebben niet zo'n succes gehad. Misschien zijn Nederlanders juist zo tolerant ten opzichte van homoseksualiteit omdat een mannenwereld hier zelden zo is gecultiveerd: doe maar gewoon, dan ben je al mans genoeg.

■