Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Het enige bewustzijn dat ik kon onderzoeken was dat van mezelf
Paul Auster over de autobiografie als middel om iets anders te achterhalen

De Amerikaanse auteur Paul Auster (1947) bezat al een reputatie als dichter, essayist en vertaler toen hij in 1982 The Invention of Solitude publiceerde. Dit boek verscheen onlangs in vertaling in de reeks Privé-Domein van De Arbeiderspers onder de titel Het spinsel van de eenzaamheid. Paul Auster studeerde Engels en Frans aan Columbia University. Na zijn afstuderen in 1971 werkte hij eerst een halfjaar op een olietanker in de Golf van Mexico. Met het verdiende geld reisde hij naar Frankrijk waar hij drie jaar verbleef. Zijn doorbraak in Amerika kwam met The New York Trilogy (1986). Annelies Eulen, die zijn eerste boek in het Nederlands vertaalde, had een gesprek met de schrijver in Brooklyn, New York.

Annelies Eulen

Lange tijd ben je in de eerste plaats een dichter geweest; de afgelopen jaren heb je voornamelijk proza geschreven. Hoe is die ontwikkeling verlopen?

‘Tien jaar lang heb ik me alleen met poëzie beziggehouden. Niet alleen met mijn eigen gedichten, ik heb ook veel Franse poëzie vertaald. Eigenlijk wilde ik altijd al proza schrijven en ik probeerde het ook wel, maar ik maakte nooit iets af. Mijn ideeën veranderen te veel, te snel. Toen ik in 1974 vanuit Frankrijk naar New York terugkeerde, ben ik kritieken en essays gaan schrijven en ik vertaalde - maar dat was hoofdzakelijk om geld te verdienen. Intussen bleef ik hopen dat het me op een goede dag zou lukken een verhaal te schrijven. Gek genoeg heeft geldgebrek me gedwongen de overstap naar proza te maken. Ik verkeerde in financieel zeer penibele omstandigheden, had een kind van een jaar oud dat te eten moest hebben en toen besloot ik een detective in elkaar te flansen. Na drie maanden hard werken had ik een boek van zo'n tweehonderd bladzijden, en tot mijn verbazing was er een uitgever die het wilde uitgeven. Ik vind het zelf een nogal... flauw boek, ik heb het ook onder pseudoniem laten verschijnen, maar het heeft me wel een bepaald zelfvertrouwen gegeven. Ik weet niet of ik anders Het spinsel van de eenzaamheid had aangedurfd.’

In hoeverre is je verblijf in Frankrijk belangrijk geweest voor het schrijven?

‘Ik ben om verschillende redenen weggegaan uit Amerika. Er was een zucht naar avontuur, maar ik voelde ook een soort walging voor alles wat er in Amerika in het begin van de jaren zeventig gebeurde. Ik had Frans gestudeerd, was geïnteresseerd in Franse literatuur en daarom lag het voor de hand naar Frankrijk te gaan. Het belangrijkste is denk ik dat ik daar beter mijn eigen richting heb kunnen vinden dan in Amerika op dat moment. Ik werd niet afgeleid, ik had de ruimte om poëzie te schrijven.’

In 1982 verscheen Het spinsel van de eenzaamheid. In het eerste deel van het boek doe je een poging greep te krijgen op de ontwijkende persoonlijkheid van je vader met wie je een moeizame relatie had - zijn plotselinge dood in 1979 dwong je bijna om erachter te komen wie hij geweest was en waarom hij zich op zijn manier gedroeg. Je wilde zijn leven vastleggen voordat het helemaal zou verdwijnen. En passant onthul je een familiegeheim dat van grote invloed blijkt te zijn geweest op het leven van je vader. In het tweede deel staat de figuur A. centraal. A. heeft zich teruggetrokken in een piepklein kamertje in Brooklyn en probeert door middel van herinneringen, overpeinzingen en associaties inzicht te krijgen in zijn eigen leven dat onder andere door de scheiding van vrouw en kind in een luchtledig is komen te hangen. Beschouw je dit boek zelf als een autobiografie?

‘Alles in het boek is waar. Niets is niet gebeurd en dat geldt voor beide delen. Ook het familiegeheim berust op waarheid; mijn grootmoeder van vaderskant heeft in 1919 echt mijn grootvader vermoord. Het is dus allemaal autobiografisch materiaal en toch beschouw ik het boek niet als een autobiografie omdat het uiteindelijk over andere dingen gaat dan mezelf. Ik heb mezelf als voorbeeld van een bepaald bewustzijn gebruikt in de hoop dat ik, door mijn persoonlijke leven prijs te geven, de waarheid omtrent een aantal zaken zou kunnen achterhalen.’

Zoals?

‘Het ging me niet zozeer om mijn eigen jeugd en mijn eigen vader - hoewel hij het boek in zekere zin heeft geïnspireerd, met name het eerste deel - maar het ging me erom: hoe kun je echt iets schrijven of zeggen over een ander mens, wat volgens mij een veel groter en belangrijker probleem is. Verder heb ik geworsteld met de gelijktijdige aanwezigheid van verschillende bewustzijnslagen in de mens. Ook daarom is het boek zo persoonlijk geworden. Het enige bewustzijn dat me voortdurend ter beschikking stond en dat ik kon onderzoeken, was mijn eigen bewustzijn. Ik vind het intrigerend dat het bewustzijn in het heden altijd gevoed wordt door het verleden. Zoals wij hier nu aan deze tafel zitten, brengen we alles wat we tot nu toe hebben gedaan en ondervonden mee naar dit moment, en daarom wordt dit moment gekleurd door het verleden. We kunnen niet steeds met een schone lei beginnen. Ik denk dat ik met het schrijven van dit boek hierop een antwoord heb proberen te vinden.

Het schrijven van het tweede deel, ‘Het Boek der Herinnering’, heeft me veel moeite gekost. Aanvankelijk schreef ik het in de eerste persoon en het duurde maanden voordat ik besefte dat het in de derde persoon hoorde - dat bracht meer afstand en toen ging het veel sneller. Daarnaast bleek het lastig de simultaneïteit in een vorm te gieten, de gelijktijdige aanwezigheid van verschillende bewustzijnslagen waar ik het net over had. Ik het geprobeerd een paar momenten uit mijn leven te ontrafelen en de volgorde van informatie was daarbij het grootste technische probleem. Ik bleef maar schuiven met dingen en op een gegeven moment ben ik zover gegaan dat ik een diagram heb gemaakt van alle verschillende stukjes om te zien hoe ze onderling met elkaar te maken hadden en dat hielp een beetje - om het allemaal op één vel papier te zien. De opeenvolging van associaties kun je natuurlijk eindeloos laten duren en ik kwam er achter dat één of twee stappen overtuigend genoeg waren en dat het moeilijk zou zijn de verteldraad vast te houden als ik verder zou gaan. Ik wilde niet zover uitweiden dat de lezer zou vergeten waar het ook al weer over ging. Eigenlijk denk ik dat het boek zichzelf verklaart, ik bedoel dat het zijn eigen ontstaansproces beschrijft. Er zijn geen geheimen.’

Detective-elementen

Na Het Spinsel van de eenzaamheid heb je The New York Trilogy geschreven. Juichende kritieken - je bent zelfs kandidaat gesteld voor de Edgar Allan Poe Award.

‘Ja, en daar geneer ik me eigenlijk een beetje voor, want dat is een prijs voor detectiveschrijvers.’

En de boeken van de ‘Trilogy’ zijn geen detectiveverhalen.

‘Nee, en dat heeft me teleurgesteld. De journalisten hier zijn niet bepaald de grondigste recensenten die je je kunt indenken. Ze zoeken naar een houvast en ik vind dat ze veel te veel aandacht hebben besteed aan de detective-elementen. Natuurlijk heb ik detective-elementen gebruikt, maar ik heb ze getransformeerd voor volstrekt andere doeleinden. Het is helemaal raar gelopen met de Trilogy. Toen ik City of Glass had geschreven (het eerste deel van de Trilogy), dacht ik dat het niet zo moeilijk zou zijn een uitgever te vinden. Maar het werd door zeventien uitgevers geweigerd en ik werd er moedeloos van omdat ik deze gang van zaken niet begreep. Alle uitgevers zeiden dat ze het erg goed geschreven vonden maar dat het te moeilijk en te vreemd was en dat ze het nooit zouden kunnen verkopen. Niet commercieel genoeg dus. Een vriend van me noemde toen de uitgever van “Sun & Moon Press” en die bleek over een avontuurlijker geest te beschikken. Toen hij City had gelezen zei hij dat hij de andere twee ook wilde uitgeven. En toen werd City plotseling overal besproken en het was succesvol en al die zeventien uitgevers bleken het bij het verkeerde eind te hebben gehad. Dat heeft me wel goed gedaan.’

En nu heeft Penguin Amerika (Viking Press) de paperbackrechten gekocht, in Engeland gaat Faber and Faber je uitgeven en je wordt momenteel in zeven talen vertaald.

‘Het is schokkend.’

Waarom?

‘Omdat ik er niet aan gewend ben; het was me nog niet eerder overkomen.’

In alle drie de boeken van de ‘Trilogy’ is de hoofdpersoon een man die in een stad, New York, op zoek is naar iets dat hij zelf nog niet kent. De boeken zijn geen detectiveverhalen, maar ik kreeg wel de indruk dat de personages hun eigen detectives zijn. Ze zijn op zoek naar zichzelf, proberen erachter te komen wie ze zijn, welke posities ze in het leven innemen.

‘Het gaat om de identiteitskwestie. Wie ben je. En in dat opzicht zijn er overeenkomsten met een detectiveverhaal omdat daarin altijd een zoeken besloten ligt. Ik maak daar ook opmerkingen over in het begin van City: “De detective is iemand die kijkt, die luistert, die zich beweegt door een moeras van dingen en gebeurtenissen op zoek naar de gedachte, het idee dat eenheid zal brengen in deze dingen en ze betekenis zal geven.”’

De hoofdpersonen uit de ‘Trilogy’ zonderen zich op een gegeven moment ook allemaal af, evenals de figuur A. uit Het Spinsel van de eenzaamheid. Is er afzondering, eenzaamheid nodig om ruimte te maken voor introspectie?

‘Het is ingewikkelder. Wat volgens mij het belangrijkste is: als je een situatie van afzondering betreedt, hoeft dit niet te betekenen dat je jezelf afsluit van anderen, maar het kan zijn dat je dan pas begrijpt hoe je met andere mensen verbonden bent. Niemand leeft alleen. Dat is onmogelijk. En ik denk dat je dit idee pas helemaal doorgrondt als je de confrontatie met jezelf aangaat, alleen. Het gaat me niet alleen om het idee van isolatie. Het gaat me om een vorm van ontdekken.’

Meteen in de tweede zin van City wordt er over de hoofdpersoon Quinn gezegd: ‘Veel later, toen hij kon nadenken over de dingen die hem

[p. 9]

waren overkomen, kwam hij tot de conclusie dat niets echt was, behalve toeval.’ Toeval is eveneens een thema dat zowel in Het spinsel van de eenzaamheid als in de ‘Trilogy’ een belangrijke rol speelt.

Paul Auster
FRANÇOIS SCHEIN

‘De wereld is zoveel groter dan wijzelf en de dingen die gebeuren lijken vaak zo mysterieus, dat elk verhaal - zo komt het althans op mij over - is gebaseerd op een samenloop van omstandigheden, wat een andere manier is om over toeval te spreken. Neem een willekeurig avonturenverhaal en het draait allemaal om het feit dat er een man aan een rots hangt. Hij kan een uitstekende tak vastgrijpen en als die tak er niet is, moet hij iets anders zien te vinden. Dat is een samenloop van omstandigheden; het toeval dat zichzelf voor je voeten werpt. Daarom geloof ik dat ons leven in hoge mate wordt bepaald door toevallige gebeurtenisen.’

Er wordt heel wat afgewandeld in je boeken. Ook dat is een manier om zicht op de werkelijkheid te krijgen?

‘Ik wandel zelf veel omdat ik het fascinerend vind om door een grote stad als New York te lopen. Het geeft me een gevoel van onzichtbaarheid. Als je loopt ben je op een bepaalde manier buiten jezelf, maar tegelijkertijd kun je ook nadenken - als je dat wilt. Het gaat erom hoe ontvankelijk je bent voor indrukken. En natuurlijk speelt toeval ook hierbij weer een rol... als je alert bent, als je jezelf openstelt voor zowel de buitenwereld als je innerlijke wereld, en als je erin slaagt daartussen een juist evenwicht te vinden, dan zie je vaak buitengewone dingen. Die relatie tussen buiten- en binnenwereld is belangrijk. Het is toch geheimzinnig en prachtig als wat je ziet, te maken heeft met wat je denkt of voelt. Ik denk dat de personages in mijn boeken daarom zoveel lopen.’ Met name in The Locked Room, het laatste deel van de ‘Trilogy’, maar ook in beide andere delen, volgt de ene vraag de ander op - er wordt echter niets opgelost. Er hangt iets mystificerends in de lucht, je werkt voortdurend met spiegeleffecten, je zet de lezer voortdurend op het verkeerde been.

‘Alsof alles open is. Ik denk dat The Locked Room hierover gaat: hoe je moet leren leven met ambiguïteit. Dat is volgens mij de geheime boodschap in het boek. Dat het personage niet meer probeert het leven voor zichzelf te simplificeren, maar de paradox heeft geaccepteerd.’

Je bedoelt dat er geen dilemma's meer bestaan zodat je jezelf de vrijheid geeft te kiezen wat je wilt.

‘Ja. We hebben allemaal verschillende kanten in ons die tegelijkertijd naast elkaar bestaan. En ik denk dat veel mensen een heleboel tijd verspillen door één of meerdere aspecten van zichzelf te overwinnen. Volgens mij kun je het maar beter op z'n beloop laten. Maar ik weet het ook niet echt.’

Taalversplintering

Alles hangt samen met alles. Dat is een soort credo van je. En misschien culmineren jouw benaderingswijzen van de ‘werkelijkheid’ wel in de manier waarop je over taal schrijft; de vragen die taal bij je oproept.

‘Al mijn werk gaat op een bepaald niveau over taal. Het is één van mijn drijfveren. In The Art of Hunger (The Menard Press 1982) heb ik een essay geschreven over een boek dat een enorme indruk op me heeft gemaakt, Le Schizo et les Langues, van Louis Wolfson. Wolfson was een schizofrene man die in New York woonde en hij had een vreselijke relatie met zijn moeder. Hij kon er niet tegen als er Engels werd gesproken - letterlijk zijn moedertaal. Hij wilde het niet horen. Daarom leerde hij een stuk of tien andere talen en als hij Engels hoorde spreken, ging hij dat onmiddellijk voor zichzelf vertalen - in verschillende talen tegelijk. Ik heb veel over dit boek nagedacht: de idee van een persoonlijke taal tegenover een “echte” taal die gemeengoed is, de idee van een “ware” taal, de taal van God waarover ik spreek in City of Glass. En de Toren van Babel. Dat is een cruciaal verhaal voor me. Door de versplintering van de taal van de mens kunnen mensen tenslotte niet echt meer met elkaar communiceren. Taal als een barrière, en taal als middel om elkaar te begrijpen.’

De stijl waarin je schrijft weerspiegelt heel duidelijk wat je wilt vertellen. Ik had het gevoel dat er een vorm van intimiteit ontstond tussen de boeken en mij als lezer. Er was zoveel ruimte dat het leek alsof er sprake was van een conversatie.

‘Intimiteit is een goed woord. Ik heb veel nagedacht over stijl en hoe langer ik schrijf, hoe meer ik besef dat het boek wordt geschreven door de lezer. Dat de schrijver slechts een instrument is. Ik vind het belangrijk dat er ruimte overblijft in de boeken zodat de lezer een beroep moet doen op zijn eigen verbeeldingskracht. Waar het om gaat: hoeveel details stop je ergens in. Ik vind, hoe minder hoe beter. Als je iets op een sobere manier beschrijft, heeft de lezer ruimte om de rest voor zichzelf in te vullen. Misschien is dat hetgeen wat een gevoel van intimiteit geeft. Omdat je er als lezer aan deelneemt.

Ik ben ook geïnteresseerd in de afstand tussen de zinnen, zelfs binnen een alinea. In dit opzicht is Flaubert de grote meester van de sprong. Als je sommige van zijn prozastukken leest - elke zin heeft een duidelijk eind en dan begint er een nieuwe zin. Als lezer moet je de mentale sprong tussen beide zinnen maken. Ook dat geeft een gevoel van participatie.

Mijn taalgebruik wordt steeds minder barok, steeds simpeler. Het is bijna iets dat buiten mijn macht ligt. Vroeger maakte ik me veel drukker om de haast filosofische consequenties van stijl, en nu ben ik gaan beseffen dat mijn stijl een afspiegeling van mezelf is en dat ik daar niets aan kan veranderen. Het lijkt wel alsof stijl uit je persoonlijkheid groeit. Ik probeer met mijn taal een dieperliggend niveau te bereiken waar de woorden op een bepaalde manier onzichtbaar worden. Ik streef voortdurend naar helderheid, en dat is moeilijk omdat zoveel dingen je nog niet helder voor de geest staan terwijl je aan het schrijven bent.’

■