Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Een intellectueel wonderland
Piet Meeuses ontdekkingen in het theater van de fictie

De slang die in zijn staart bijt Essays door Piet Meeuse Uitgever: De Bezige Bij, 221 p., f 34,50

Frans de Rover

Over de relatie tussen filosofie en kunst bestaat een schier onafzienbare reeks studies met een dito reeks theorieën. Voor zover ik de publikaties op dit gebied ken - en dat is maar in beperkte mate - heb ik met interesse van de ontwikkelde ideeën kennis genomen, zonder echter in de meeste gevallen in staat te zijn de ‘theorie’ op heldere wijze met de ‘praktijk’ te verbinden. Wanneer het gaat om de wisselwerking tussen filosofie en literatuur wordt het beeld soms iets scherper, maar ook daar blijft de vraagstelling vaak beperkt tot algemeenheden als ‘de invloed van filosoof X op (het werk van) schrijver Y’. Dat kan aanleiding geven tot studies in het genre ‘ideeëngeschiedenis’, bijvoorbeeld over de filosofische achtergronden van het symbolisme of over de invloed van Sartre op Blaman. Ik wil dit type onderzoek niet bagatelliseren, maar als leek op het gebied van de filosofie lees ik in de resultaten niet meer dan een (speculatief) verslag over de ideeënwereld van een auteur of van zijn literaire personages. ‘Maar is niet iedere schrijver van betekenis ook zelf een filosoof in de manier waarop hij zijn verbeeldingswereld opbouwt?’ Die vraag stelt Piet Meeuse zich en in de verzameling essays De slang die in zijn staart bijt heeft dat consequenties voor zijn benadering van literatuur.

Meeuse is minder geïnteresseerd in de algemene filosofische achtergrond van een auteur dan wel in de manier waarop die achtergrond specifiek vorm krijgt in de verbeelde wereld: ‘Juist op het vlak van de vormgeving beschikt de literaire auteur over mogelijkheden die de filosoof niet heeft en er zijn auteurs die deze mogelijkheden op een fascinerende manier weten uit te buiten.’ Deze uitspraak - in de tweede alinea van het eerste essay: ‘De lachspiegel van Zeno’ - krijg met betrekking tot de studies in deze bundel daardoor het karakter van een standpuntbepaling. En dat blijkt ook: Meeuse benadert de literatuur niet als neutraal bewijsmateriaal voor een filosofische theorie, maar als een fenomeen dat primair door de vorm een beroep op de beschouwer doet. Aan zijn woorden ‘op een fascinerende manier’ hecht ik bijzondere betekenis. Ik lees erin dat Meeuse bereid is zich als een interpretator op te stellen die niet alleen zijn ideeënwereld met die in de verhaaltekst confronteert, maar die bereid is zijn eigen verbeeldingskracht in te zetten om schijnbaar ontoegankelijke teksten te ontraadselen. Het fascinerende wordt daarmee ook een kwaliteit van het verslag van de interpretator.

De bundel is opgebouwd uit drie afdelingen: ‘De dubbelzinnigheden van de vorm’, ‘Pythagoras, of de metamorfosen van een hersenschim’ en ‘Literatuur en gnosis’. Daarmee zijn Meeuses filosofische uitgangspunten gemarkeerd. Hij ‘beperkt’ zich tot twee filosofische tradities die door hun wat obscure karakter in de marge van de filosofie worden geplaatst: die van Pythagoras en die van de gnosis. Toch zijn het juist deze tradities die grote invloed blijken te hebben op de vormgeving van schrijvers die in de algemene literatuurgeschiedenis meestal gerubriceerd worden als romantici, symbolisten of modernisten: Novalis, Baudelaire, Mann, Kafka, Gombrowicz, Borges, Mulisch - om enkele namen te noemen.

Boëthius en Pythagoras aan hun rekentafels

Maniërisme

De afzonderlijke essays zijn een plezier om te lezen. Meeuse kan over duistere zaken helder schrijven. Hij debuteerde in dit genre in De Revisor (1980) met zijn artikel ‘Mulisch als maniërist’: hij interpreteerde het door de literaire kritiek (en waarschijnlijk ook door vele lezers) verguisde boek De verteller (1970). Het was voor mij een eye-opener: Meeuse maakte - ongetwijfeld met behulp van Mulisch' rekenschap De Verteller verteld (1971) - een onleesbare tekst leesbaar, niet door naar een wereldbeschouwing in de verhaalwereld te zoeken, maar door te zoeken naar de wijze waarop en de artistieke filosofie waaruit een dergelijke vormgeving kon ontstaan. Als er in verband met literatuur gesproken kan worden van ‘het plezier van de tekst’ dan geeft Meeuse daar een voorbeeld van: na de schrijver moet de lezer zich van de Ars Combinatoria bedienen om het vergrote raadsel van een hermetisch verbeelde wereld te verkleinen. Een bezwaar van dit artikel is misschien dat Meeuse er zo veel van zijn nieuw ontdekte kennis van alchemie en maniërisme in kwijt wilde. Zijn recentere stukken zijn evenwichtiger van opbouw.

Dit laatste geldt in het bijzonder voor de tweede afdeling van deze bundel - essays over de doorwerking van Pythagoras: ‘geen filosoof na hem - en hij was het zelf die dat woord introduceerde - heeft het ooit zover gebracht dat hij op een vergelijkbare wijze het voorwerp werd van een cultus en een legendevorming die tot onze in onze tijd doorwerken. Deze “Hyperborese Apollo”, de man “met de gouden dij”, in wie sommige moderne onderzoekers een Griekse sjamaan menen te hebben ontdekt, vormt een van de fascinerendste raadsels in de geschiedenis van het Europese denken’. Juist deze man, van wie geen enkel geschrift is overgeleverd, blijkt door de hem toegeschreven leer van de harmonie van wiskundige, muzikale en kosmisch-religieuze interessen in de afgelopen 2500 jaar de verbeelding geprikkeld te hebben van auteurs die hun kunst even serieus namen als de wetenschap. In zeven essays presenteert Meeuse Pythagoras' Werdegang. Hij behandelt auteurs die op het eerste gezicht weinig met elkaar te maken hebben, maar die in het licht van hun verwerking van de pythagorese legende toch een belangrijk raakpunt hebben: zij houden zich bezig met ‘die unieke conjunctie van het rationele en het irrationele, het mathematische en het mystieke, of het cognitieve en het imaginair-esthetische - de conjunctie die als sleutel wordt ervaren tot een uiteindelijke harmonie.’

Piet Meeuse
JAN VAN DER WEERD

Een van de interessantste vertogen in deze afdeling vind ik dat over het pythagorese motief in Doktor Faustus van Thomas Mann. Die roman bevat een onuitputtelijk netwerk van betekenissen, maar Meeuse kent vanuit zijn invalshoek exemplarische waarde toe aan het ‘muzikale extremisme’ van de hoofdpersoon Adrian Leverkühn. Hij weet overtuigend details analyserend samenhang te brengen tussen het ‘faustische’ en het ‘pythagorese’ om in eenvoudige mensentaal te concluderen: ‘het gaat om het verlangen, en het hardnekkige zoeken, naar de formule die de ervaringsgebieden van religie, wetenschap en kunst onder één noemer zou kunnen brengen.’

Met die omschrijving moet Meeuse onvermijdelijk weer bij Mulisch uitkomen; in vogelvlucht beschouwt hij nu diens oeuvre (inclusief de poëzie) vanuit het pythagorese perspectief - en het klopt natuurlijk als een bus; of als een paradox, in Mulisch' geval. Wat Meeuse in enkele bladzijden opmerkt over De compositie van de wereld en over de ‘bruikbaarheid’ van dat opus magnum voor de interpretatie van het overige werk én van Mulisch' kunstfilosofie, beschouw ik als een van de belangrijkste bijdragen aan de kennis van deze auteur. Dit laatste geldt uiteraard slechts voor wie Mulisch serieus wil nemen als een auteur die werkt vanuit aen systematische kunstfilosofie.

In de laatste afdeling gaat Meeuse nog eens in op de relatie tussen literatuur en gnosis: esoterische kennis. De drie essays laten zich lezen als het slotakkoord van de bundel. In grote lijnen schetst Meeuse de geschiedenis van alles, wat voor de verstokte rationalist een gruwel moet zijn, maar waar de grote schrijvers hun inspiratie uit putten. En ik voeg toe: zonder kennis waarvan voor de lezer een belangrijk inzicht in literatuur afgesloten blijft.

Het aanstekelijke van Meeuses betoogtrant is dat hij zich zo duidelijk gefascineerd toont door wat hij al studerend ontdekt aan rijkdommen in ontoegankelijk geachte literaire teksten. Aan het slot van zijn essay ‘De literaire transformatie van de gnosis’ lijkt hij zijn lezers op te roepen hun oor niet te lenen aan al diegenen die de esoterische invloeden naar het rijk der duisternis willen verbannen: ‘Wanneer de literatuur als een gnosis wordt opgevat, dan gaat het om een poëtische kenhouding, een creatieve praktijk, waaraan niets bovennatuurlijks meer te pas komt, maar die in de menselijke microskosmos gebieden verkent die op de kaarten van de wetenschap oningevuld zijn gebleven. En hoe weinig dat met zweverigheid en navelstaarderij te maken heeft, blijkt wel uit de sterke nadruk op vorm en techniek bij dit soort verkenningen.’ Op hoeveel moderne, soms als ‘academisch’ bestempelde literatuur zijn deze woorden, ook getuige uitspraken van auteurs, niet van toepassing?

Ouroboros

Aan het laatste essay dankt de bundel de titel: de Ouroboros, de slang die in zijn staart bijt, zinnebeeld van de cirkel waarin oorsprong en doel elkaar veronderstellen. Symbool van een paradox, dat mag duidelijk zijn. Meeuse acht die paradox wezenlijk voor de wijze waarop de literaire reflectie, de reflexieve verbeelding, zich voltrekt: ‘Want deze cirkel is er inderdaad ook een van “zelfvernietiging en zelfverwekking”: het gaat ook in de literatuur om een “transmutatie”: een reflectie die tot ervaring wordt in het schrijven, en in het geschrevene.’ Dit type literatuur betitelt Meeuse zelfs als ‘vrolijke wetenschap’. In zijn enthousiaste bewoording over het plezier dat hij aan dit soort teksten beleeft: ‘In het theater van de fictie heeft zich heimelijk een laboratorium gevestigd en iedere openbare voorstelling is tegelijk een experiment met de mogelijkheden van taal en verbeelding. Experimenten waarbij de paradox van de Ouroboros niet alleen is aanvaard, maar ook op alle mogelijke manieren wordt onderzocht en benut. Een intellectueel Wonderland, waarin de lezer, als Alice, van de ene verbazing in de andere tuimelt.’

De bundel van Meeuse heeft op mij een vergelijkbaar Ouroboros-effect: na het laatste essay begin ik weer aan het eerste, maar nu met een groter inzicht, waardoor de samenhang in alles wat hij over deze filosofie in relatie tot dit type literatuur aanbrengt, een nog overtuigender indruk maakt. Maar bovenal roept deze bundel op tot wat de Duitse literatuur-historicus en cultuurfilosoof Ernst Robert Curtius als parool in 1929 uitsprak in zijn eerste college aan de universiteit van Bonn: ‘An den Text heran!’. Meeuse toont zich als filosoof die zich uitspreekt over literatuur in de eerste plaats een gekwalificeerd lezer.

■