Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Een institutionalist? Een curiekardinaal!
Ton Regtien antwoordt Bart Tromp

Ton Regtien

‘Nieuwlichters falen per definitie, alleen zij die zich aanpassen slagen’, las ik al weer wat jaren geleden in Bart Tromps bundel opstellen en interviews Het falen der nieuwlichters. Aanpassen is nooit mijn favoriete rompstand geweest. Aan mij was de Succesagenda als sinterklaascadeau al nimmer wel besteed en de middenstandelijke slagzinnen onderaan de pagina's van diezelfde agenda (bij voorbeeld die van 14 September 1966: ‘Wie te scherp is, snijdt zich in zijn eigen vingers’) konden mij zelden inspireren.

Mij trof het denigrerende oordeel van Tromp over mijn boek Springtij bijgevolg allerminst als verrassing. Ergernis wekt het wel. De schijn van een polemiek. Alsof iemand een vat bisonkit over je leeggiet en je vervolgens uitnodigt eens mooi en meeslepend te gaan dansen. Nou heb ik, in tegenstelling tot Tromp, helemaal niets tegen proza dat ‘als een buikdanseres op je af komt’. Maar dergelijk ‘expressivisme’ vereist wel enige bewegingsvrijheid. Heb ik wel zin om te reageren? Laat ik het toch maar proberen.

‘Kritiek is een kunst op zich’, schrijft Handke in De namiddag van een schrijver, ‘het ene, het voorwerp recht doende kernpunt, wat ook visie genoemd mocht worden en het consciëntieuze ontvouwen van deze visie’. Maar de praktijk blijkt volgens Handke toch meestal neer te komen op ‘het ingevulde schema’ of een ‘valsspelen’, waarbij ‘het plezier in de zaak allang plaats heeft gemaakt voor de snel te doorziene bijbedoelingen en waar, in plaats van scheppende kritiek te leveren, sectarische politiek werd bedreven’. Ik laat de hierop volgende jeugddroom van Handke over literatuur als ‘het meest vrije van alle landen’ omwille van tijd en ruimte buiten beschouwing. Temeer omdat ik veronderstel dat Tromp voor dergelijke ‘utopieën’ het sensitieve onderscheidingsvermogen van een stoplicht heeft. De goudmijn aan niet gerealiseerde verwachtingen en verlangens, die de jaren zestig zijn, niet als bron van frustratie maar als bron van toekomstgerichte inspiratie, wordt bij Bart Tromp al vele jaren door ‘de logica van het moderne’ aan het gezicht onttrokken. Zijn onvruchtbaar institutionalisme (vooruit waarom niet, de sociale wetenschap produceert nu eenmaal meer termen dan begrip), de metafysica van het positivisme: ‘al wat is, is, en al wat niet is, is niet.’

Schijnpolemiek

Het ingevulde schema van Handke, laat ik het daarop houden. Al meer dan tien jaar roept Tromp van alle hem beschikbaar gestelde daken dat de werkelijke tragiek van de jaren zestig is dat de ‘revolutionairen’ van toen ‘het’ verpest hebben. Dat ‘het’ slaat dan op de universitaire democratisering, op werkelijke momenten van vernieuwing, op ongeveer alles wat daarna in zijn ogen fout is gegaan. Ik wist niet dat de verbeelding zoveel macht had. En aangezien mijn boek hem in dit alles geen millimeter wil bevestigen, omschrijft hij het als ‘sentimenteel’, ‘goedkoop’ (?, f 29,50), ‘geen afstand’, ‘plichtmatige herhaling’, ‘irrationeel’. De schijn van een polemiek, zeg dat wel. Eerder het in betonblokken gegoten herhalen van eigen gelijk. Tromp moet uitkijken. Na tien jaar terugvallen op Alain Touraine, Christopher Lasch en andere marginalia van de revolutie doet veronderstellen dat hij nauwelijks meer leest. Dat hij inmiddels ook David Caute heeft gelezen (1988) maakt hem nog niet bij de tijd. Er zijn de afgelopen maanden tientallen titels, duizenden pagina's, over de jaren zestig verschenen. Een terzake kundig socioloog verliest aan geloofwaardigheid, al is dat vaak niet veel meer dan intellectueel imponeergedrag, wanneer hij niet op zijn minst de indruk wekt ook hiervan kennis te hebben genomen. En misschien, heel misschien, kan dat lezen zijn meningen herzien of nuanceren. Als lezen daar niet toe kan leiden, wat heeft een boek dan nog voor zin? De zin van de Staphorster Bode, als bevestiger van eigen gelijk? Dat mag niet waar zijn.

Studentendemonstratie op het Amstelveld. Asva-voorzitter Han Meyer met megafoon. Midden voor Asvaperschef Bert Vuijsje.

Want de enige plaats in de jaren zestig, waar Tromp mij ‘een bevrijdende werking van noties’ toekent (1964), daar citeert hij onvolledig: ‘De vrijheid van de student werd omschreven als “de vrijheid om kennis op te doen” (!), niet de vrijheid om “niet of slechts half te studeren”.’ Het uitroepteken geeft de plaats van de omissie aan. De volledige tekst is: ‘De vrijheid om kennis op te doen, onafhankelijk, zonder dwang en op gebied van eigen keuze.’ Dát was nou juist een belangrijke inzet van de universitaire acties in de tweede helft van de jaren zestig, de kritische universiteit, de wil tot invloed op de studieprogrammering. Wie zoals Tromp een tweedeling, een dubbelzinnigheid, in de jaren zestig construeert en de ‘institutionalisering’ van de vernieuwing in de beginjaren zestig plaatst tegenover de warboel van actiegroepen en losvaste bewegingen daarna, die moet inderdaad zijn toevlucht nemen tot onvolledig citeren en onjuist interpreteren. Juist omdat ‘mijn hart’ in 1963 uitging naar de Studenten Vakbeweging (SVB) zat ik op het oprichtingscongres voortdurend te waken tegen verstarring, bureaucratisering, institutionalisering, onderdrukking van eigen initiatief. In de constructie van Tromp kan het niet anders dan precies omgekeerd liggen: ‘Zijn hart ging er toen al niet meer naar uit.’ Als ik zoiets lees breekt mijn klomp. Zou ik meer dan een jaar als een gedrevene hebben gewerkt aan de opbouw van een organisatie, met alles wat ik in huis had, tot de intrekking van mijn rijksstudietoelage toe (los arbeider bij Hoogovens als alternatief), omdat mijn hart niet uitging naar de SVB? Het Procrustesbed van Tromps schema, hakken tot in de motieven, als het maar past.

Dissidenten

Volgens Tromp heb ik elke standaard van wetenschappelijkheid opgegeven. Ik kies volgens hem voor subjectieve waarheid, een vorm van irrationalisme waarvan ik volgens hem de implicaties niet onder ogen wens te zien maar waaraan ik ‘door universiteit en wetenschap te verlaten’ mijn consequenties zou hebben verbonden. Welja, wie ‘het instituut’ verlaat is geen wetenschapper meer. Nog afgezien van de condities waaronder dit vertrek plaatshad, de dreigende opheffing van mijn vakgroep, de onmogelijkheid mijn projectwerk te blijven doen op de manier waarop ik dat wilde, Tromps institutionele definitie van waarheid en wetenschap verschilt niet van die van de curiekardinaal of de volkscommissaris voor de literatuur die dissidenten tot non-valeurs pogen te reduceren.

Voor Bart Tromp zijn, als ik me goed herinner, het cum laude afstuderen, het cum laude promoveren (als dat zou kunnen), het professoraat en het verkrijgen van een Nobelprijs, zo ongeveer de hoogst denkbare graden van wetenschappelijke waardigheid. Zo denkt een institutionalist. Een wetenschapper denkt volgens mij anders. Een schrijver ook.

Oh ja. Cognitieve dissonantie is de wanklank waar de (sonante) klank tegenover staat (zie Van Dale). Consonant mag ook, hoor, maar lijkt me niet verplicht, ook niet na twaalf academische dienstjaren. Godallemachtig, wat een niveau van polemiek. Lolle Nauta had gelijk, vorig jaar. Middels Springtij wou ik eindelijk eens aan die ergerniswekkende pseudoacademische haarkloverij ontsnappen, maar als het aan Tromp ligt zal me dat niet lukken.

■