Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

Barcelona heeft iets wat andere steden niet hebben
Eduardo Mendoza over zijn boek ‘De stad der wonderen’

De stad der wonderen beleeft sinds het twee jaar geleden in Spanje verscheen de ene herdruk na de andere. In het boek loopt het levensverhaal van een armoedzaaier die zich opwerkt tot rijkaard parallel aan de geschiedenis van de stad Barcelona tussen de twee wereldtentoonstellingen die daar plaatsvonden. Een paar weken geleden verscheen het boek in het Nederlands (Uitgever Arena/De Woelrat, vertaling Francine Mendelaar en Harriët Peteri, 336 p., f 39,90) en bij die gelegenheid had Maarten Steenmeijer een gesprek met de schrijver.

Maarten Steenmeijer

Barcelona is in vele romans tot leven gebracht, maar zelden met zoveel vaart, fantasie en allure als in De stad der wonderen van de Spaanse schrijver Eduardo Mendoza (1943). Soepel heeft Mendoza een bizar levensverhaal versmolten met de fascinerende geschiedenis van de stad. Het verhaal begint in 1887. In Barcelona is men druk in de weer met de voorbereiding van de wereldtentoonstelling, die de stad een jaar later in de vaart der volkeren moet opstoten. Het doek valt in 1929, als er voor de tweede maal een wereldtentoonstelling in de stad wordt gehouden. Tussen deze twee historische gebeurtenissen heeft Mendoza de eigenaardige opkomst, bloei en neergang op economisch, sociaal, politiek, architectonisch en cultureel gebied van de stad geklemd. Hij heeft daartoe een schat aan historische locaties, feiten en figuren in zijn roman verwerkt en naar zijn hand gezet, waardoor inderdaad een soms wonderlijke stad is ontstaan.

Het ‘Manzana de la Discòrdia’ (blok der onenigheid) op de Passeig de Gràcia in Barcelona.
Links het Casa Lleó Morera ontworpen door Domènech, rechts van het midden het Casa Amatler van Puid en rechts het Casa Batló van Gaudí.

Onder: Eduardo Mendoza.

Parallel aan de ontwikkelingen in de stad loopt het levensverhaal van Onofre Bouvila. Hij is een arme sloeber, die in 1887 (hij is dan dertien jaar) het platteland de rug toekeert om, zoals duizenden anderen, in de grote stad zijn geluk te beproeven. Hij wordt na een bizarre loopbaan (verspreider van anarchistische geschriften, verkoper van een haargroeimiddel, onderwereldfiguur, speculant, wapenhandelaar, enzovoort) de rijkste man van Spanje. Even hyperbolisch als zijn carrière is de eenzaamheid van deze nouveau riche, die ten slotte verdwijnt zonder een spoor achter te laten. Barcelona, zo luidt het anonieme commentaar aan het slot van de roman, zal na zijn dood nooit meer worden wat het geweest is.

Links: luchtopname van de wereldtentoonstelling in Montejuïc, 1929

Hoe is De stad der wonderen begonnen?

‘Kort nadat mijn eerste roman was verschenen, La verdad sobre el caso Savolta (De waarheid over de zaak-Savolta, 1975). Dat boek was een momentopname van het Barcelona van het begin van deze eeuw, nu wilde ik een veel meer omvattend beeld van de stad maken, een panorama. Ik begon fragmenten te schrijven, maar deze eerste poging mislukte, omdat het te veel leek op La verdad sobre el caso Savolta. Ik ben toen heel andere dingen gaan schrijven, twee thriller-achtige romans over het Barcelona van de transición (de overgang van dictatuur naar democratie - MS), die minder ambitieus en minder serieus dan het eerste boek zijn. Ik heb geprobeerd een idee te geven van de verbijsterende dingen die toen in de stad gebeurden door als hoofdpersoon-verteller een gek te nemen die door een commissaris uit een inrichting wordt gehaald om te assisteren bij de oplossing van een misdaad. Omdat hij jarenlang opgesloten heeft gezeten, is hij een uitermate geschikte figuur om de sfeer van die tijd weer te geven: hij herkent zijn eigen stad niet meer, die zich in een krankzinnig tempo aan het liberaliseren is. Door zijn ogen ziet de lezer een bizar, grotesk Barcelona. Aan de eerste van deze twee thriller-parodieën - El misterio de la cripta embrujada (Het mysterie van de behekste crypte, 1979) - ben ik zeer gehecht. Het is in Spanje heel goed verkocht. Ik hoop echter dat het boek op den duur niet als populaire literatuur wordt gezien, maar als een moderne schelmenroman. De thriller-vorm is slechts buitenkant. In alle bescheidenheid geloof ik overigens dat de schaamteloze stijl en sfeer in het boek destijds behoorlijk veel invloed hebben gehad op andere schrijvers, omdat ik als eerste durfde te schrijven zonder een blad voor de mond te nemen. Voor het eerst schreef een auteur weer op wat er in hem opkwam, hoe idioot dat ook was, zonder zich van iets of iemand wat aan te trekken. Pas nadat ik mijn fantasie in deze twee romans de vrije loop had gelaten, kon ik mijn oude plan voor De stad der wonderen weer oppakken. Ik kreeg nieuwe ideeën, en deze keer kon ik er wel mee uit de voeten. Zo koos ik een andere hoofdpersoon, die nu niet iemand uit Barcelona zelf was, maar een immigrant. Een buitenstaander was veel bruikbaarder om een visie op die woelige periode te geven dan iemand uit de stad.’

U moet zich enorm gedocumenteerd hebben voor de roman.

‘Veel minder dan men wel denkt. Wat ik als document (kranteberichten en dergelijke) en als historische gebeurtenissen presenteer is soms echt, soms verzonnen en soms een mengeling van beide. Wat ik zocht waren beelden: van interieurs, van kleding. Zodra ik voldoende had om op voort te borduren, ben ik opgehouden met het zoeken van materiaal. De historische feiten zijn in grote lijnen waar, de details zijn allemaal verzonnen.’

Migratie

Vanwaar uw fascinatie voor de periode tussen de twee wereldtentoonstellingen?

‘Het is een periode die historisch gezien heel interessant is en die bovendien in mijn jeugd nog erg tot de verbeelding van de inwoners van Barcelona sprak. Er werd in mijn naaste omgeving veel over die tijd gesproken. Wat het Barcelona van die tijd historisch zo interessant maakt (al heb ik de geschiedenis wel een beetje moeten verdraaien om er literatuur van te kun-

[p. 12]

nen maken), is dat de vernieuwingen die overal in de westerse wereld het leven ingrijpend veranderden (elektriciteit, telefoon, film, luchtvaart) in Barcelona samenvielen met de ingrijpende evolutie van een gesloten, bijna middeleeuwse stad naar een grote, moderne stad.’

Het is de tijd waarin een enorme migratie plaatsvond van het platteland naar de stad. De stad der wonderen geeft hier een uitgesproken sombere visie op. Deelt u die visie?

‘Nee, zo zagen de inwoners van Barcelona het toen. In de jaren tachtig van de vorige eeuw ging het heel slecht met Barcelona. Er stierven meer mensen dan er geboren werden. De ruimte die hierdoor vrijkwam was voor de mensen die overbleven wel comfortabel, maar het was het comfort van de kerkhoven. Dan vindt er invasie plaats die de stad ingrijpend verandert. Voor de oude bevolking betekende dat een trauma. Maar hoewel ze steen en been klaagden omdat hun stad naar de knoppen ging, betekende de migratie de redding van de stad.’

Maar ook voor de immigranten was de komst naar Barcelona een traumatische ervaring.

‘Ja, voor de immigrant is migratie altijd een vreselijke ervaring, overal, altijd, al geloof ik dat de mensen er nu beter op zijn voorbereid dan vroeger. Er was in die tijd geen enkele bescherming: geen vakbonden, geen wetten. Maar ook al waren de veranderingen een ramp in de ogen van de hele bevolking en ook al gingen ze ten koste van veel pijn en verdriet, ze waren een zegen voor de stad.’

Iemand heeft Onofre Bouvila een spons-personage genoemd, een figuur aan wie de geschiedenis van Barcelona kon worden opgehangen. Vindt u niet dat hij hiermee wordt onderschat? Hij is van vitaal belang, omdat hij de overgang van de negentiende-eeuwse naar de twintigste-eeuwse mens vertegenwoordigt: niet meer geworteld in zijn geboortegrond, maar ontworteld, gedwongen om vanuit het anonieme niets zijn bestaan op te bouwen.

‘Het verbaasde me dat Barcelona als hoofdpersoon werd gezien, al is dat achteraf wel begrijpelijk, want de opkomst en de ondergang van Bouvila lopen parallel aan die van Barcelona. Ik heb echter niet een roman over de stad willen schrijven, maar over Onofre Bouvila. Hij is geen spons, maar een spiegel. Hij is degene die voortdurend zijn gedachten laat gaan over de ontwikkelingen in de stad.’

Franquisme

Wat zijn voor u de wonderen van Barcelona?

‘Barcelona heeft dingen die andere steden niet hebben. Ik ben er geboren en getogen. In 1973 vertrok ik naar New York, waar ik tien jaar als vertaler voor de Verenigde Naties heb gewerkt. Toen ik terugkwam, zag ik de grote charmes van de stad. Dat zijn niet de monumenten, maar het klimaat, de zee. Luchten, geuren en lichtvallen op bepaalde momenten van de dag: de Ramblas om twaalf uur 's middags in de lente, of de Paseo de Gracia als het donker wordt.’

Het lijkt alsof de Spaanse auteurs na de dood van Franco in hun werk de franquistische periode uit de weg gaan. U bent daar een voorbeeld van.

‘De Franco-tijd is inderdaad niet op directe wijze aanwezig in de romans die ik tot nu heb geschreven. Ik heb die periode overgeslagen, en een brug willen slaan tussen het Barcelona van voor en na het franquisme, alsof het fascisme niet meer was dan een ongeluk, een oponthoud, dat snel moest worden vergeten. Zoiets als wat Fray Luis de León (bekend schrijver uit de Gouden Eeuw - M.S.) deed, die na jaren gevangen te hebben gezeten zijn colleges in Salamanca weer begon met de gevleugelde woorden: “Zoals we gisteren zeiden...” De burgeroorlog en het franquisme waren niet alleen vanwege de censuur een ramp voor de literatuur, maar vooral ook vanwege het feit dat er een bloeiende generatie schrijvers verloren ging. De dichters van de Generatie van '27 en prozaschrijvers als Ramón Sender, Francisco Ayala en Max Aub waren gedwongen in ballingschap te gaan, waar ze buiten hun nationale context en in isolement schreven. Daardoor konden ze de traditie niet doorgeven aan hun nakomelingen, en daardoor hebben de jongere generaties zich misschien veel meer gericht op wat er in het buitenland gebeurde dan anders het geval was geweest. Ikzelf heb overigens wel veel klassieke Spaanse literatuur gelezen. Die hadden we thuis staan, en omdat die literatuur me boeide, had ik toen nog niet zo'n behoefte om buiten de grenzen te kijken.

Pas sinds kort ben ik me ervan bewust hoe uniek de ervaringen van mijn generatie zijn, de generatie die geboren en getogen is tijdens het franquisme. Spanje heeft als enige land ter wereld de hele cyclus van het fascisme doorgemaakt. Het is het enige land waarin het fascisme niet plotseling is verdwenen, maar een natuurlijke dood is gestorven. Toen aan het eind van de Tweede Wereldoorlog het fascisme in de rest van Europa met wortel en al werd uitgerukt, bleef het in Spanje als een kasplant bestaan. Het is niet zo dat in Spanje alles star hetzelfde bleef, want het land was gedwongen een verstandshuwelijk met het Westen te sluiten, waardoor sommige moderniseringen toch langzaam maar zeker binnenslopen. Maar het fascisme bleef aanwezig, zij het op veel minder doorzichtige wijze: het drong zich niet meer op door ordinaire propaganda, maar sijpelde op subtiele wijze door in het dagelijks leven: in de opvoeding, op school, in de taal... De sporen hiervan - het autoritaire leiderschap, de indoctrinatie van raciale superioriteit - zijn nu waarschijnlijk nog steeds in onze cultuur voelbaar. Ik geloof dat door deze unieke ervaringen de auteurs van mijn generatie iets te vertellen hebben dat nergens anders kan worden verteld. Er wordt nu naar een manier gezocht om literatuur van deze ervaringen te maken. Het grote werk van mijn generatie - het werk dat eenheid brengt in wat er nu her en der aan het broeien is, zoals twintig jaar geleden met de Spaans-Amerikaanse literatuur is gebeurd - moet echter nog geschreven worden.’

■