Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Van preventieve censuur naar zelfcensuur
Correspondenten in de Sovjetunie

The moscow correspondents Reporting on Russia from the Revolution to Glasnost door Whitman Bassow Uitgever: William Morrow, 385 p., f 44,90 Importeur Van Ditmar
Moskou aan zee Beschouwingen en schetsen uit de Sovjetunie door Raymond van den Boogaard Uitgever: Meulenhoff, 236 p., f 34,90

J.W. Bezemer

Flapteksten kunnen behoorlijk misleidend zijn. Die van Whitman Bassows Moscow Correspondents meldt dat de ongeveer driehonderd Amerikaanse correspondenten die sinds 1917 in Moskou hebben gewerkt ‘played the key role in shaping the perceptions of the USSR held by generations of Americans’. Aan het eind van zijn boek poneert Bassow daarentegen nu juist de stelling dat ‘Americans' perceptions of the Soviets have been shaped more by what politicians teil them than by what they read and see’. Hij baseert dit op een gevoel dat hij aan zijn eigen correspondentschap in Moskou heeft overgehouden en op de meningen van andere Amerikaanse correspondenten die in de loop van de tijd in Moskou hebben gediend en waarvan hij er meer dan zeventig bij de voorbereiding van zijn boek heeft geïnterviewd. Hij heeft, geloof ik, gelijk. Niet de berichten van de correspondenten maar de clichés van de politici of, als men het deftiger wil zeggen: de grote gemoedsbewegingen in de samenleving, bepalen ons beeld van de Sovjetunie.

Overigens besteedt Bassow nauwelijks aandacht aan het beeld dat de Amerikaanse correspondenten in Moskou in de loop van de tijd van de Sovjetunie hebben opgehangen. Zijn boek handelt over de omstandigheden waaronder zij moesten leven en werken en over de veranderingen die zich daarin in de loop van de jaren hebben voltrokken. Die omstandigheden werden in hoge mate bepaald door het feit dat de communistische overheid vanaf het begin heeft geprobeerd het beeld te bepalen dat de buitenwereld zich van de nieuwe orde in het land zou vormen. Reeds John Reed, de verslaggever van de Oktoberrevolutie, moest zijn eerste bericht vóór verzending voorleggen aan Felix Dzerzjinski, die korte tijd later chef van de veiligheidspolitie werd. De geschiedenis van de Amerikaanse berichtgeving uit Moskou zoals Bassow die beschrijft, is veelszins de geschiedenis van het streven van het Sovjetbewind de geest van de daarmee belaste correspondenten, net als die van zijn onderdanen, aan zich te onderwerpen. Wanneer hij dan ook het wantrouwen van het Sovjetbewind tegenover westerse correspondenten wil verklaren uit het feit dat zij de voorafgaande burgeroorlog uitsluitend vanuit het kamp van de Witten hadden verslagen, maakt hij zich schuldig aan een wel heel ijselijke platitude. Het Sovjetbewind was van de aanvang af uitgesproken intolerant.

Gorbatsjov geeft, met naast zich minister van Buitenlandse Zaken Sjevardnadze, als eerste Sovjetpartijleider een persconferentie voor buitenlandse correspondenten, 1 juni 1988

Centrale Telegraaf

Het eigenlijke verhaal van leven en bedrijf van de Amerikaanse correspondenten in Moskou begint in 1921, wanneer het Sovjetbewind terwille van de Amerikaanse hulp bij de bestrijding van de hongersnood in het Wolgagebied een zevental Amerikaanse journalisten toelaat, Zij moesten hun berichten ter goedkeuring voorleggen aan een functionaris van de persafdeling van het volkscommissariaat van Buitenlandse Zaken. Deze vorm van preventieve censuur heeft bestaan tot 1946. Hij had het voordeel dat de correspondent zijn censor kende en met hem kon onderhandelen over de tekst van zijn bericht. Dat veranderde in februari 1946, toen een nieuw systeem werd ingevoerd. De uitoefening van de censuur werd nu in handen gelegd van Glavit, de instelling die belast is met de uitoefening van de censuur op de Sovjetpers zelf. Glavit vestigde een kantoor in de Centrale Telegraaf aan de Gorkistraat in Moskou. Daar moesten de correspondenten voortaan hun teksten afleveren aan een speciaal loket. Zij kregen hun censor noch te zien, noch te spreken. Deze schrapte woorden of zinsneden, waarna de correspondent maar moest zien of het nog loonde zijn bericht te versturen. Discussie was niet mogelijk.

Wij zijn dan aangeland in de nadagen van Stalins bewind, waarin van intellectueel en artistiek leven in de Sovjetunie vrijwel niets meer over is, waarin aan Sovjetburgers alle contact met buitenlanders is verboden en van zinvolle berichtgeving naar het buitenland geen sprake meer kan zijn. De correspondenten verdwijnen dan in snel tempo van het toneel. Van de Amerikanen bleven er tenslotte maar vier over. Die vier konden niet weg, omdat zij met Russische vrouwen waren getrouwd, en Russische vrouwen kregen in die tijd geen uitreisvisum. In 1953 was de buitenlandse pers in Moskou vertegenwoordigd door niet meer dan zes correspondenten. Een sprekender symptoom van het stalinistisch isolationisme laat zich haast niet aanwijzen.

Na de dood van Stalin in 1953 begint tegelijk met de ‘dooi’ in het binnenland een versoepeling van de censuur op de berichtgeving naar het buitenland. De Sovjetunie wordt dan toegankelijker. In het begin van de jaren zestig opereerde alweer een honderdtal buitenlandse correspondenten in Moskou. Hun berichtgeving moet Glavlit handenvol werk zijn gaan geven. Dat mag een der redenen zijn geweest waarom in maart 1961 de preventieve censuur werd opgeheven. De Centrale Telegraaf aan de Gorkistraat, die een druk bezochte sociëteit van buitenlandse correspondenten was geworden, lag er daarna weer verlaten bij.

De afschaffing van de censuur vergemakkelijkte het werk van de buitenlandse correspondenten in hoge mate. Het wachten in de Centrale Telegraaf was voorbij. Maar de persafdeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken bleef hun berichtgeving volgen en wanneer die niet beviel kregen zij dat te voelen. De druk waaronder zij dan kwamen te staan kon uitlopen op een uitwijzing. Met dit feit werd door correspondenten rekening gehouden, door sommigen meer, door anderen minder. Zo bleef de censuur gehandhaafd in de vorm van zelfcensuur. Een ervaring van uw recensent uit de tijd dat hij correspondent was in Moskou voor Het Parool kan dit illustreren. De redactie vroeg hem toen (het was 1964) een stuk over Chroesjtsjov te schrijven naar aanleiding van diens zeventigste verjaardag. Een Duitse collega, die van die opdracht hoorde, gaf hem de dringende raad het schrijven van zulke artikelen aan de redactie over te laten. Zo'n politiek stuk gaf alleen maar narigheid. Uw recensent schreef braaf het gevraagde artikel en zag zich, inderdaad, korte tijd later aangevallen in het vakbondblad Troed, dat hem de raad gaf zijn donkere bril af te zetten. Zijn vertrek lag in het verschiet en hij kon dus gemakkelijk schouderophalend aan deze aanval voorbijgaan, ja, zich er zelfs door gestreeld voelen. Maar correspondenten die zich voor langere tijd in Moskou hadden gevestigd dachten minder luchthartig over de ergernis der overheden en probeerden die, als het kon, te vermijden.

Dissidentie

Het probleem werd acuut met het ontstaan, aan het eind van de jaren zestig, van een dissidente beweging in de Sovjetunie. In juli 1968 kreeg Raymond Anderson van The New York Times de Gedachten over vooruitgang, vreedzame coëxistentie en intellectuele vrijheid van de natuurkundige Andrej Sacharov in handen. Zij waren hem toegespeeld door Andrej Amalrik via een wederzijdse vriend, schrijft Bassow. Die vriend was, het zij hier gezegd, de Parool-correspondent Karel van het Reve. Met zijn samenvatting van de inhoud haalde Anderson de voorpagina's van de wereldpers. Hij kon hierbij rekenen op de volledige steun van zijn krant, The New York Times, die hem eerder al had laten weten: ‘You cover the news. We'll take care of the consequences’. Nog datzelfde najaar werd hij uitgewezen. In de volgende twee jaren deelden nog eens vijf Amerikaanse correspondenten met contacten met dissidenten zijn lot. Pas nadat de Amerikaanse regering als repressaille Sovjetjournalisten uit Amerika was gaan uitwijzen, kwam aan deze uitwijzingen een voorlopig einde. Zo hebben Moskouse correspondenten die bereid waren risico's te nemen en daarin werden gesteund door hun werkgever, hun steentje bijgedragen aan de bestendiging van de dissidentie in de Sovjetunie.

Het boek van Whitman Bassow geeft, met een overvloed aan bijzonderheden over gebeurtenissen en personen, een treffend beeld van de houding van het Sovjetbewind tegenover de vertegenwoordigers van de westerse media in Moskou. Die houding loopt onmiskenbaar parallel met de houding van dat bewind tegenover de eigen media. Een werkelijke normalisering van de werkomstandigheden van de Moskouse correspondenten zou daarom mogen worden beschouwd als een duidelijk symptoom dat het daar ernst is met de glasnost.

Tijdens de lectuur van Barrows boek werd mijn aandacht getrokken door een zojuist verschenen boekje van Raymond van den Bogaard, van 1982 tot 1987 correspondent van NRC Handelsblad in Moskou. Het behelst een reeks zeer levendige schetsjes over zijn ervaringen, die de lezer een heel aardig beeld geven van het leven van een buitenlandse correspondent in de Sovjetunie. De titel is merkwaardig: Moskou aan zee. Ik neem aan dat dit een toespeling is op de flater van de televisiecommentator die tijdens de twee minuten stilte bij de begrafenis van secretaris-generaal Joeri Andropov het gekrijs van meeuwen meende te horen, en ik neem ook aan dat deze commentator niemand minder dan de schrijver zelf was. Hij paart aan de ironie waarmee deze Beschouwingen en schetsen uit de Sovjetunie rijkelijk zijn overgoten een prijzenswaardige zelf-ironie. Moskou aan zee is een zeer leesbare bijdrage aan de vaderlandse Ruslandliteratuur en levert tal van frappante illustraties bij Bassows verhaal.

■

Prof. Dr. J.W. Bezemer is de auteur van het onlangs bij uitgeverij Van Oorschot verschenen boek ‘Een geschiedenis van Rusland’.