Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Een cultuur tussen stad en dorp
De cultuurkritiek van Raymond Williams (1921-1988)

In januari van dit jaar overleed Raymond Williams op zevenenzestigjarige leeftijd. Williams was vooral bekend door drie boeken: Culture and Society 1870-1950, The Country and the City en The Long Revolution waarin hij een historisch beeld geeft van de belangenstrijd tussen de cultuur en het kapitalisme, tussen het platteland en de stad. In zijn analyse van de samenleving gaf Williams aan de literatuur steeds een bijzondere plaats, zoals ook blijkt uit zijn boek Drama from Ibsen to Eliot. Chris van der Heijden herlas zijn werk en de drie zojuist door de Hogarth Press herdrukte sterk autobiografische romans Border Country, Second Generation en The Fight for Manod.

Chris van der Heijden

Na de oorlog keerde Raymond Williams naar Cambridge terug om zijn studie letterkunde te voltooien. De wereld waarin hij terechtkwam leek een andere dan die hij gekend had en dat gevoel overviel hem nu al voor de tweede keer. Vóór de oorlog had hij de scherpe tegenstelling opgemerkt tussen zijn geboortegrond op het platteland van Wales en de Engelse bourgeois- ofte wel kaksociety in een universiteitsstad. Nu viel hem op hoe groot de kloof was tussen zijn anti-tankbataljon in Duitsland en de studentensamenleving in Engeland. Hij merkte de verschillen aan duizend en één dingen, aan kleren, aan gedrag, maar met name aan taal. ‘The fact is, they just don't speak the same language,’ zei hij tegen een vriend. Een andere taal die voor een andere wereld stond. Hij had hetzelfde kunnen doen als Christopher Isherwood en Edward Upward in de jaren twintig gedaan hadden en in de meeste subculturen eigenlijk nog altijd gebeurt: zich afzonderen op een plek waar alleen de eigen ‘taal’ gesproken werd en ieder aan een half woord genoeg heeft. Maar dat paste noch bij zijn verlangen naar emancipatie noch bij het idealisme van vlak na de oorlog. Hij wilde geen afzondering maar overbrugging.

Zo begon hij in de naoorlogse chaos met de constructie van een ideeënwereld die je misschien nog het beste met de titel van dat liedje van Simon and Garfunkel zou kunnen omschrijven: Bridge(s) over troubled water. Bruggen als stevige verbindingen maar ook wiebelende hang- en vergezochte ezelsbruggetjes: tussen groepen binnen de samenleving, tussen stad en platteland, heden en traditie, vooruitgang en behoud, kunst en industrie en tal van andere schijnbaar onverenigbare grootheden meer. Het geheel werd fascinerender dan zo'n droomeiland. Gedurfder, grootser, uitdagender en ook nog zwaar intellectueel onderbouwd. Maar krachtig? Als dat zo was zouden recente ontwikkelingen op politiek en artistiek gebied er wellicht heel anders uitgezien hebben.

Aan die constructie ging een lange weg vooraf. Raymond Williams begon zijn onderzoek met een inventarisatie van begrippen die voor deze ‘taalkloof’ kenmerkend zouden zijn.

Uiteindelijk bleven er vijf over: industrie, democratie, klasse, kunst en cultuur. Vooral dat laatste woord sprak volgens hem boekdelen: als je duidelijk kon maken hoe dat woord gebruikt werd en waarom verschillende personen of groepen er hun betekenis aan gaven, dan was je vele stappen verder. Hij maakte een lijstje: ‘cultuur’ werd gebruikt in theesalons om sociale meerderwaardigheid aan te geven en als verzamelterm voor de kunsten. Die betekenissen had het woord ook vóór de oorlog al gehad. Maar na 1945 waren daaraan volgens hem twee varianten toegevoegd. Een neutrale die niets anders dan een levensvorm uitdrukte (‘de Japanse cultuur’) en een sterk geladen die betrekking had op een groep mensen die van zichzelf meende dat zij de schat bewaarde en de opinie maakte. Veel verder kwam hij voorlopig nog niet, andere werkzaamheden vroegen zijn aandacht. Maar nadat Eliot's Notes Towards the Definition of Culture uit 1948 hem geprikkeld had, nam hij zijn onderzoek met dubbele kracht ter hand. Op een dag, zo vertelt hij in Keywords 1975, keek hij terloops in de New English Dictonary on Historical Principles en zag dat zijn betekenissen van het woord ‘cultuur’ ook al in de negentiende eeuw voorkwamen. Mill en Coleridge, Carlyle, Morris en Ruskin hadden het woord in genoemde betekenissen eveneens gebruikt. Daarmee kreeg zijn contemporaine fascinatie een historische fundering en zijn studie als vanzelf structuur. Zo ontstond Culture and Society dat in 1958 voor het eerst gepubliceerd werd en later tal van keren herdrukt (Penguin): een onderzoek naar het gebruik van het kernbegrip ‘cultuur’ en enkele verwante termen bij vooraanstaande negentiende- en twintigste-eeuwse denkers. Het boek bracht een stroom aan polemieken op gang, niet vanwege het historisch gedeelte (dat werd alom geprezen) maar vanwege de conclusie waarin Williams probeerde een nieuwe cultuurtheorie te ontwerpen. Het was deze theorie die hij in de komende dertig jaren op tal van manieren zou herhalen, uitwerken en verdedigen, tot op de dag van zijn te vroege dood in januari van dit jaar.

Twee cultuurbegrippen

Essentieel voor Williams was zijn afkomst, door hem in zijn eerste roman (Border Country, 1960) beschreven. Daarin verhaalt hij over een kleine samenleving in Wales waarin zonder al te veel moeite zijn geboortedorp te herkennen valt, in de buurt van Abergavenny. Daar bestond een volkscultuur die overzichtelijk, harmonieus en solidair was en pas in de jaren twintig en dertig onder invloed van de ‘stadse mentaliteit’ de eerste scheuren begon te vertonen. Ze leken nog onbetekenend. Maar toen hij aan het eind van de jaren dertig ging studeren, ontdekte hij tot zijn verbazing dat ‘industriearbeiders’ een geheel andere cultuur propageerden en in termen van massasamenleving (onoverzichtelijk) en conflict dachten. Bovendien zag het ernaar uit dat zij van de burgerij twee cultuurbegrippen overnamen die hem verbaasden. Het oudste noemde hij ‘the ethic of service’: als reactie op het extreem individualisme van het liberalisme waarin er van samenleving geen sprake kon zijn (‘ieder voor zich en God voor ons allen’) was er in de loop van de negentiende eeuw een maatschappijbeeld ontworpen waarin de plaats van het individu gelijkgesteld werd aan zijn functie. Ieder was dienaar, ‘servant’, van kerk of leger, nationale veiligheid of gezin. De samenleving werd voorgesteld als een ladder die je kon beklimmen maar dat moest je wel alleen doen. Je positie werd bepaald door de functie van de ‘ladder’ in de samenleving en door jouw plek op dat ding. Het tweede cultuurbegrip was zo mogelijk nog hiërarchischer en in ieder geval gesloten. Er zou in de samenleving nu eenmaal een kleine groep mensen bestaan die meer wijsheid had dan de anderen. Die groep moest het maar voor het zeggen hebben, de anderen dienden haar te gehoorzamen (de criticus F.R. Leavis was vlak na de oorlog een fervent propagandist van een dergelijke theorie). Arbeiders hadden beide vormen van ethiek opgepikt: de eerste door hun kinderen een burgerlijke loopbaan te laten volgen. Zoontje Raymond van spoorwegbeambte Williams was hiervan zelf een prachtvoorbeeld. De tweede door te proberen een ‘arbeiderscultuur’ te ontwerpen met proletarische romans, buurthuizen, folksongs

[p. 6]

en dergelijke. Als die cultuur sterk genoeg was, zou ze vanzelf de andere wegschuiven en de dienst uitmaken. De marxist Raymond Williams, met zijn grote interesse in literatuur en filosofie, begreep heel goed wat daarmee bedoeld werd. Maar beide cultuurbegrippen vonden in zijn ogen geen goedkeuring. Het eerste omdat het de mens reduceerde tot schakel in een keten, per definitie hiërarchisch was en bovendien conservatief. Het grootste verlangen van iemand op de onderste sport was immers om naar boven te komen, niet om het laddermodel omver te werpen. De tweede variant kon Williams niet accepteren omdat zij in zijn ogen een radicale breuk met het verleden impliceerde: in die variant moest Shakespeare eerst achter de horizon verdwijnen voordat men het strijdlied een culturele prestatie kon noemen. De magere resultaten van de proletarische cultuur uit de jaren dertig en Sovjet-Rusland hadden volgens Williams voldoende aangetoond dat het ontwerpen van zo'n ‘proletarische cultuur’ een heilloze weg was.

Dorpscultuur

Zo bleef als enig alternatief het conflictmodel van de massasamenleving over dat door de socialistische en Marxistische beweging gepropageerd werd. Maar ook dat stond Williams niet aan. Hij zag hoe sterk ook dit marxisme doordrongen was van principes die uit het kapitalisme voortgekomen waren en hoe groot de verwantschap tussen beide systemen was: minachting voor het platteland, vertrouwen in arbeidsverdeling, in verstedelijking, in industrialisering en een diep geworteld vooruitgangsgeloof waren opvallende overeenkomsten. Het fundamtentele verschil was terug te brengen tot een machtstheorie, maar verder, van hetzelfde negentiende-eeuwse laken een pak.

Zijn gedachten keerden terug naar het geboortedorp Pandy: zou het niet mogelijk zijn de cultuur die daar bestaan had op de moderne samenleving over te planten? Welke aanpassingen diende zij dan te ondergaan? In hoeverre kon het platteland gespaard blijven, wat kon het voor de toekomst betekenen? Hoe kon men binnen de onvermijdelijke massificatie van de moderne samenleving toch nog een eigen cultuur vinden? Wat kon daarbinnen de taak van de kunsten zijn? Het zijn die vragen die hij in zijn werk The Long Revolution (1961), The Country and the City (1973) en zijn andere autobiografische romans (Second Generation en The Fight for Manod) probeert te beantwoorden. Misschien zou je ze in één kernvraag kunnen samenvatten: zou het niet mogelijk zijn het marxisme/socialisme om te buigen tot een meer humane (d.i. minder ‘kapitalistische’, minder negentiende-eeuwse) ideologie waarin het goede uit de prekapitalistische periode gekoppeld wordt aan het beste uit de revolutionaire ideologie? Het verwondert niet dat Williams een van de theoretici van Nieuw Links en het neomarxisme werd en - zo denk ik - zelfs een grondlegger van de groene beweging genoemd kan worden. In een necrologie in de Sunday Times van 27 januari stond te lezen dat Williams als docent sterker was dan als schrijver. Maar Richard Holmes, biograaf van Shelley en Coleridge, vertelde me onlangs dat de colleges van Williams uiterst warrig waren en dat je er altijd vandaan kwam met een gevoel van verbijstering. Het is onmiskenbaar: Williams wilde veel, misschien te veel. Hij meende dat de literatuur de beste uiting van een cultuur was en spitte daarom aanhoudend in de letterkunde om zijn politieke standpunten duidelijk te maken en in de politiek om de literatuur te begrijpen. Een en ander waren voor hem onverbrekelijk verbonden, sinds de oorlog op zijn minst een ongebruikelijke visie. Hij combineerde een revolutionaire gedachte met een sterke hang naar traditie. Hij was een jongen van het platteland die in de stad carrière had gemaakt. Een dorpsfiguur in een massasamenleving. Een letterkundige in een geïndustrialiseerde maatschappij. Een arbeiderskind onder Engelse intellectuelen. Van dit alles was hij zich goed bewust. En al zou je bij nader inzien eigenlijk moeten zeggen dat hij niet tot een slotsom kwam, zoekend bleef schrijven, nergens eenduidige antwoorden gaf, misschien is het wel daarom dat hij een van de weinige oudere intellectuelen is wiens werk ook nu nog grote actualiteit bezit.

■