Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Moorden in een moreel vacuüm
Jean-Paul Franssens' Jack de Ripper

Vriend dood Biecht van een lustmoordenaar door Jean-Paul Franssens Uitgever: De Harmonie, 194 p., f 27,90

Wim Vogel

In zijn essay De kunst van de roman constateert Milan Kundera dat de wereld die de laatste eeuwen in romans wordt beschreven, steeds kleiner wordt. Cervantes' held mag idealistisch de wereld intrekken om haar te verbeteren, romanschrijvers uit onze eeuw beperken zich veelal tot de directe omgeving en concentreren zich op het innerlijk van hun personages. En, concludeert Kundera, omdat die laatste wereld oneindig divers is, is de roman zeker niet ten dode opgeschreven, is hij een individualiserend wapen in een samenleving die massificeert. Alleen in zijn dromen, alleen in een roman, alleen door middel van de kunst kan de mens nog ontsnappen aan de collectiviteit. Alleen daar ook kan hij onderzoeken wat voor hem van waarde is, kan hij morele waarden doorlichten. Een boeiend romantisch credo dat er gelukkig niet voor terugschrikt het werk van grote Europese schrijvers op te vatten als referentiepunten in de ontwikkeling van de mens.

Vriend Dood, de eerste roman van Jean-Paul Franssens, bespreken na bovenstaande inleiding is minder oneerlijk dan het lijkt. Uit de vier boeken die hij sinds zijn debuut De Wisselwachter (1981) publiceerde, blijkt dat ook hij (maar welke auteur eigenlijk niet...) een romantisch schrijver is. Zijn personages lijken zich moeiteloos aan te passen aan hun saaie omgeving maar indirect verzetten ook zij zich tegen de conventies. In hun dromen verwezenlijken zij wat daarbuiten niet mogelijk is. En soms veranderen die dromen zelfs de werkelijkheid zoals blijkt uit de novelle De Uitvinder (1984).

In zijn nieuwe boek trekt Franssens die lijn door. In Vriend Dood, Biecht van een lustmoordenaar beschrijft een dertigvoudige moordenaar, verkrachter, brandstichter en dief hoe hij er geen enkele moeite mee had zijn dromen in daden om te zetten. Franssens baseerde zich wat de belangrijkste gegevens betreft op feiten. In de jaren dertig van deze eeuw kende ook Düsseldorf zijn Jack de Ripper. Zijn meer dan dertig gruwelijke moorden met een schaar, een hakbijltje, een mes, op kinderen, vrouwen en mannen veroorzaakten een geweldige paniek, een massale angsthysterie. De lustmoordenaar wordt tenslotte toch gearresteerd en in juni 1930 onthoofd. Jean-Paul Franssens laat de moordenaar zelf, in zijn dodencel, het verhaal van zijn leven opschrijven. Wat wij derhalve lezen is zíjn nagelaten bekentenis en geschoold als wij zijn in onze vaderlandse literatuur verwachten wij dan een min of meer naturalistisch verhaal waarin de misdadiger begrip voor zijn daden vraagt, berouw toont en zich beklaagt. Vriend Dood maakt het wat dat betreft niet al te erg. Centraal staat steeds in deze Byroniaanse geschiedenis de behoefte aan een volledig eigen persoonlijk leven, het zich zonder enige morele overweging overgeven aan eigen fantasieën, eigen emoties, aan eigen bevrediging. Een biecht had ik dit verhaal dan ook nooit genoemd. Essentieel daarvoor is berouw en dat ontbreekt.

Jeugdervaringen

Iemand die een min of meer chronologisch verslag van zijn leven geeft, ontkomt maar zelden aan de beslissende ervaringen uit zijn jeugd. Een dronken vader, een luie, slonzige moeder, vele broers die, als de vader geen zin had, hun seksuele driften wel even botvierden op hun even zovele zussen: machtsmisbruik, geweld, lust en drift, het kost weinig moeite je voor te stellen dat die traumatische jeugdervaringen later gecompenseerd moeten worden. Helemaal lukt die compensatie overigens niet. Het aangrijpendste in de roman vind ik de reden waarom de ter dood veroordeelde toch even huilt. Niet uit spijt, laat staan uit wroeging, maar omdat hij medelijden heeft met ‘De kleine jongen die reeds lang in me gestorven is. Hem zou ik vergiffenis willen vragen. Ik zou hem willen omhelzen met alle liefde die ik bezat toen ik nog zo jong was als hij. (...) Het is de jongen die niemand miste al bleef hij dagen van huis weg, al bracht hij weken op het politiebureau door tussen hoeren en landlopers. Wiens dromen niet werden begrepen.’

Jean-Paul Franssens
BERT NIENHUS

Natuurlijk is het niet die naturalistische laag waarom ik Vriend Dood een beangstigend boek vind. Typerend voor onze eeuw vind ik het morele vacuüm waarbinnen alles zich afspeelt. Dat de hoofdpersoon zijn ellendig leven ontvlucht door zijn bizarre fantasieën zonder scrupules (‘de straf als liefdesdaad’) in gruwelen om te zetten, verbaast al snel niet meer. De droge, soms zakelijke stijl waarin hij zijn levensverhaal schrijft, onderstreept dat gebrek aan inlevingsvermogen. Ook de samenleving die deze daden mogelijk maakt, biedt echter geen alternatief. Terecht schrijft hij daarom over de in paniek geraakte burgerman: ‘Hij verafschuwt me, zoals de hele natie, ja de hele wereld me verafschuwt, maar leest gretig elke dag opnieuw wat ik heb gedaan.’ Die afschuw is het dunne laagje dat onze beschaving scheidt van de chaos. Als de lustmoordenaar onthoofd is, is het zomer 1930. Over enkele jaren zal er een nationaal gejuich opklinken als datzelfde soort daden uitgelokt en van hoger hand massaal geëist wordt. Het irrationele van de Düsseldorfse moordenaar is dan gemeengoed geworden.

Dat historisch aspect beperkt tegelijkertijd de waarde van Franssens' roman. Een goede roman voegt iets aan ons inzicht toe, vervangt uitroeptekens door vraagtekens. Vriend Dood bevestigt wat we al weten: waar een morele code ontbreekt, waar de stem van het verlangen boven de stem van het geweten gaat, daar grijpt de menselijke behoefte aan macht naar ieder middel. Dat weer eens lezen, kan natuurlijk nooit kwaad.

■