Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 15]

Bewonderaars, verzamelaars en practical-jokers
Het wel en wee van de Carmiggelt-kringen

Rudie Kagie

Wim Koster uit Capelle aan den IJssel moest voor het slagersvakonderwijs een aangepast leerboek schrijven dat bij de lessen Nederlands gebruikt zou gaan worden. Hij is namelijk ‘leerstofontwikkelaar’ van professie. In zijn vrije tijd leest, herleest en verzamelt hij alles wat Carmiggelt in zijn arbeidzame leven heeft geschreven. ‘Dus toen ik die leermethode samenstelde kon ik het niet laten om een paar fragmenten van Carmiggelt op te nemen,’ zegt Koster. ‘Na enig zoeken vond ik een paar teksten die betrekking hebben op het slagersvak. Carmiggelt had er geen bezwaar tegen dat we die stukjes zouden opnemen, hoewel we hem voor zijn medewerking geen honorarium konden bieden. Uiteindelijk hebben we hem betaald met een mand vol worst.’

Pierre Roth uit Amsterdam - van beroep aannemer, elektrotechnicus en loodgieter - was dik bevriend met Carmiggelt; de publicist en de geletterde technicus spraken elkaar gemiddeld vier keer per week. Dat bij Carmiggelt een mand verse worst werd bezorgd omdat er een paar stukjes van hem in een leerboek voor aanstaande slagers was opgenomen klopt volgens Roth, maar heeft Koster erbij verteld wat er met die vleeswaren gebeurd is? Ach, dat kon hij niet weten natuurlijk, daarvoor zat hij te ver van de bron - maar goed, toevallig hield Carmiggelt helemaal niet van worst. De inhoud van die mand is dus, tja hoe zeg je dat, nou ja gewoon aan de honden gevoerd.

Hans Frankfurther uit Amsterdam, filmproducent, stripliefhebber, promotor van de hoofdstedelijke Concertzender en lid van D66, is al veertig jaar Carmiggelt-fan. Op 10 april 1948 ontmoette hij de schrijver - die datum kent hij uit zijn hoofd. Het historische treffen vond plaats op het bureau van uitgeverij De Arbeiderspers, waar ‘literaire middagen’ het contact tussen lezers en schrijvers bevorderden. Frankfurther bouwde in de jaren die volgden een imposant Carmiggelt-archief op, maar tien jaar geleden - hij was op dat moment dertig jaar Carmiggelt-fan - vond hij dat er meer moest gebeuren. Op dinsdagavond 21 november 1978 vergaderden bij hem thuis elf medebewonderaars van de auteur. Die avond werd besloten de ‘Carmiggelt-kring’ op te richten.

Frans de Jong uit Amsterdam, psycholoog, was op de bewuste avond natuurlijk van de partij, want hij bewondert Carmiggelt al vanaf toen hij zestien was, dat is nu drieëntwintig jaar geleden. ‘Ik zag wel mogelijkheden voor zo'n club, maar ik weet nog dat ik meteen die eerste avond pissig op Frankfurther was,’ zegt De Jong. ‘Hij liet een lijst rondgaan waarop iedereen naam en adres, maar ook zijn beroep moest invullen. Ik vond dat flauwe kul, dat had niets met Carmiggelt te maken.’

Voor een volgende vergadering werd een duur zaaltje in Grand Hôtel Krasnapolsky gehuurd. Pierre Roth had zich onder de belangstellenden geschaard. ‘Carmiggelt was niet zo gelukkig met die club, hij was bang dat ze hem op een dag zouden vragen op een troon te gaan zitten,’ zegt Roth. ‘Hij vroeg me om eens te gaan kijken wat er op die vergaderingen gebeurde. Hij wilde een soort spion hebben die hem op de hoogte zou houden, daar kwam het ongeveer op neer.’

Frankfurther koesterde grote plannen met het genootschap. Hij wilde overleg met De Arbeiderspers: door middel van insteekkaartjes in de Carmiggelt-bundels zouden de lezers op het bestaan van de kring geattendeerd kunnen worden. Hij droomde van Carmiggelt-tentoonstellingen in bibliotheken en scholen. Er moesten ‘informatiestands’ komen waarmee de Carmiggelt-kring zich op braderieën en manifestaties zou presenteren. Boordevol ideeën zat hij, maar waarom voerde niemand ze uit? Frankfurther maande Pierre Roth - die had beloofd zich voor het verenigingswerk te zullen inzetten - op 19 februari 1979 per knorrig briefje tot meer ijver: ‘Beste Pierre, zojuist meldde zich het 25e lid voor onze Carmiggelt-kring. Dit herinnerde mij aan de brief die ik je op 27 november stuurde en waarin ik er bij je op aandrong, tot enigerlei beweging te komen.’

Omslag van het eerste echte nummer van het ‘Carmiggelt Bulletin’, gemaakt door Joost Veerkamp

Ruimhartig fiat

De initiatiefnemer werd op zijn wenken bediend: onder redactie van Roth verscheen op 30 februari 1979 het ‘nulnummer’ van het Carmiggeltbulletin. De omslag was een ontwerp van Joost Veerkamp en toonde de eminente auteur als middelpunt van een bekend cola-embleem. Things go better with Carmiggelt, beloofde de redactie, en daarmee wordt de ironische toon van het tijdschrift gezet: ‘Het heeft even geduurd, maar hier is hij dan: onze eerste. We hebben helaas van Carmiggelt alleen maar toestemming gekregen om het overbekende De flora en de fauna van de duinstreek te plaatsen. Maar ja.’ Het exemplaar dat Pierre Roth in zijn bezit heeft bevat een relativerende opdracht in het handschrift van Carmiggelt: ‘Eindelijk! Ik voel me erg gelukkig.’

De publicist had overigens ruimhartig zijn fiat gegeven aan het ongelimiteerd reproduceren van eerder afgedrukt werk. De tekst over flora en fauna in de duinstreek betrof een curiosum, maar om de Carmiggelt-collectioneurs - veelal behept met de monomane fixatie op één thema die wel vaker onder verzamelaars wordt aangetroffen - te plagen stond er dat het stukje ‘overbekend’ was.

Folder van het ‘ABC’

De omslag van het eerste échte nummer van het Carmiggeltbulletin toonde de bewonderde schrijver achter het stuur van een Solex in dezelfde brutale pose als waarmee Ik Jan Cremer ooit op het succes van zijn onverbiddelijke bestseller afstormde. Uit diverse terzijdes valt te herleiden dat de nerveuze organisatiedrift van Hans Frankfurther een averechts effect op de redactie van het blad had. Onder een belegen portret van de président manqué stond: ‘Op deze pagina willen we een hommage brengen aan de man die het toch allemaal op poten heeft gezet.’ De kookrubriek moest helaas achterwege blijven aangezien de culinaire deskundige was ‘afgereisd naar Frankfurt om een uitgebreide studie te maken van de daar verkrijgbare worstjes’.

Zoveel zielen en gedachten konden moeilijk te verenigen blijven. Frankfurther wilde vergaderen (‘het wordt hoog tijd voor het instellen van een prijs voor Nederlandse publicisten die cursiefjes publiceren’) en werd van persoonsverheerlijking beschuldigd; zijn weerlegging van de kritiek maakte het alleen maar erger: ‘Natuurlijk leert een lezer Carmiggelt kennen via zijn werk; waardering van zijn werk valt dan niet meer volledig te scheiden van waardering voor de persoon en waar ligt de grens tussen waarderen van een persoon? Wat is er tegen het verheerlijken van iemand wiens werk je waardeert?’

De verzamelaars waren het gezeur zat. Ze wilden bij elkaar komen om zeldzame Carmiggelt-boekjes te ruilen. Een enkeling wilde meer, zoals de Rotterdammer Leo Verhagen die met mierevlijt alle Kronkels naar onderwerp inventariseerde. Elsevier-topman Ruud Broens maakte de eerste volledige Carmiggelt-bibliografie, wat een heidens karwei was, maar tegelijkertijd kon hij zich met zijn vriend Pierre Roth vrolijk maken om de jachtlust van andere Carmiggelt-liefhebbers, wier hart al sneller ging kloppen als ze de naam van hun favoriete auteur in druk op papier zagen staan. Aan een schisma viel niet te ontkomen. Een meerderheid van het groepje dat Frankfurther in 1978 om zich verzameld had voor de oprichting van de Carmiggelt-kring splitste zich in 1980 af en ging verder als een minder strak georganiseerd gezelschap. ‘Op de dag dat de Frankfurthianen, zoals wij ze noemden, een vergadering hadden in het Paroolgebouw vond bij mij thuis de eerste bijeenkomst van de afgescheiden groep plaats. Wij wilden géén bestuur, géén vereniging en géén contributies. Vanaf dat moment waren er dus twee Carmiggelt-kringen. Sommige mensen waren bij beiden aangesloten, waaronder Frankfurther, die niet meer bij ons mocht komen vergaderen,’ zegt Pierre Roth. Naast het Carmiggeltbulletin van de Frankfurthianen verscheen met ingang van 1981 ook Speciaal voor ons, geredigeerd, getypt, gestencild en persoonlijk naar het postkantoor gebracht door Wim Koster. De organisatorische problemen waren bijzaak voor de achterban die trouw bleef aan de man die zulke leuke stukjes in Het Parool had geschreven. Tijdens knusse huiskamerbijeenkomsten werden meningen, maar vooral verzamelobjecten uitgewisseld. Het leek één grote familie, die van tijd tot tijd met koffie en koek bijeen kwam in de woning van bijvoorbeeld Jan en Lenie te Voorhout: ‘Beste vriendinnen en vrienden, op zaterdag 20 november is het weer zo ver!! Dan zijn jullie zeer welkom bij ons thuis vanaf ± 13.30 uur om het er weer eens flink over te hebben.’

Strenge ballotage

‘Op een gegeven moment belde Carmiggelt me op en zei: “Pierre, ik word doodziek van al dat gelul, je zou het Cultureel Carmiggelt Centrum moeten oprichten, het CCC, en dan mag je zeggen dat ik het goedkeur.” Dat heb ik gedaan, ik heb een tijdschriftje gemaakt en in een radio-uitzending ruchtbaarheid aan de derde Carmiggelt-kring gegeven. Ik zei dat we een strenge ballotage zouden toepassen. Nieuwe leden zouden tenminste zes Kronkels uit het hoofd moeten opzeggen. Daar kwamen verschillende serieuze reacties op, onder andere van een mevrouw uit Utrecht die er zelfs méér dan zes kende. Ze was dan ook voordrachtskunstenares.’

Het hek leek van de dam toen een rubrieks-advertentie in het huis aan huis bezorgde Amsterdams Stadsblad opriep lid te worden van de ABC: de Algemene Bond van Carmiggeltliefhebbers, ‘inl. br. ond. nr. AS-7 1865 bur. v.d. blad’. ‘Ik was nieuwsgierig naar de reacties die op een dergelijke advertentie zouden komen,’ zegt Frans de Jong die opdracht tot plaatsing van de annonce had gegeven. De respons viel hem niet tegen. Iedereen die de moeite had genomen een briefje te schrijven kreeg keurig antwoord: ‘Kort samengevat luidt de doelstelling van onze bond als volgt: “Het stimuleren van belangstelling voor en genoegen beleven aan het lezen van het werk van Simon Carmiggelt.” Het kenmerkende verschil tussen de ABC en groeperingen als het “Carmiggeltgenootschap”, “De Carmiggeltkring”, “Vrienden van Carmiggelt” en de “Culturele Club Carmiggeltvrienden” hebben wij in de naam van onze Bond al geprobeerd tot uitdrukking te brengen. In tegenstelling namelijk tot al deze genoemde organisaties willen wij een Algemene Bond zijn; d.w.z. een Bond die wars is van elke vorm van selektie, discriminatie of ballotage van leden.’

De grappenmaker werd op zijn beurt gefopt: tot zijn verbazing ontving De Jong een gestencild vouwblad waar ABCD boven stond, zijnde het eerste nummer van het Algemene Bond Carmiggeltliefhebbers Document, gevuld met Carmiggelt-nieuwtjes, een rubriek Vraag & Aanbod, een vergeten Carmiggelt-tekst en de aankondiging van een ‘landelijke bondsdag’ voor Carmiggelt-liefhebbers. ‘Ik had met dat krantje niets te maken. Later hoorde ik dat Ruud Broens en Pierre Roth daar verantwoordelijk voor waren,’ zegt De Jong.

Broens en Roth, als duo opererend onder de naam De Literaire Loodgieters, delen behalve hun bewondering voor het werk van S. Carmiggelt ook een voorliefde voor marginaal drukwerk en practical jokes. Het allengs grotesker wordende gezelschap Carmiggelt-bewonderaars was een ontvankelijk mikpunt voor een combinatie van hun liefhebberijen.

‘Het was wel een teleurstelling. Als je las dat het CCC of de ABC was opgericht dan was je blij verrast; daar wilde je natuurlijk bij horen. Na een tijdje bleek dan dat het nep was,’ zegt Wim Koster uit Capelle aan den IJssel. De Literaire Loodgieters hebben hem een paar lelijke poetsen gebakken.

Roth vertelt dat zijn kompaan Broens en hij

[p. 16]

de beschikking kregen over het adressenbestand van het Carmiggeltbulletin, dat Frankfurther samen met Erik van Hoorn uitbracht. ‘Het was allemaal zo serieus, er werd nauwelijks gelachen, terwijl Carmiggelt wel degelijk om te lachen is. Wij besloten dus een fake-nummer van het Carmiggeltbulletin aan de abonnees te versturen.’ De lezers werden in de speciale aflevering opgeschrikt door de mededeling dat op de Nederlandse Antillen een Carmiggelt-zegel was uitgebracht; er stond een afbeelding bij van het origineel. Voorts werd gemeld dat onder de titel Niets van dat alles een bibliofiele verhalenbundel van S. Carmiggelt was verschenen. ‘Alle in dit boekje opgenomen verhalen spelen zich af in 's-Gravenhage, waar ook de drukker Jan Zondervan woont die verantwoordelijk is voor deze uitgave. Onder de imprint “De Hofstad” verscheen “Niets van dat alles”, in een oplage van negentig exemplaren, gesigneerd door de auteur.’

Belangstellenden konden zich wenden tot Vliegwielstraat 14 te Den Haag. ‘Wat wij echt niet wisten,’ zegt Roth, ‘was dat nummer 14 in de Vliegwielstraat niet bestaat. De nummering in die straat loopt wat eigenaardig; de huisnummers 10 tot en met 18 ontbreken. In Speciaal voor ons heeft Koster uitgebreid beschreven hoe hij op een zondagmiddag op zoek ging naar het adres dat hij niet kon vinden, compleet met foto's van de Vliegwielstraat erbij.’

Het Carmiggeltbulletin bleef serieus. Nummer 10 sprak bedenkingen uit tegen het zogenaamde ‘maandblad voor lezers’ van het zogenaamde Culturele Carmiggelt Centrum, waarmee Roth de ‘heldenverering rond Carmiggelt’ in het belachelijke had getrokken. Zoiets schaadde de goede zaak. Het bulletin; ‘Daarbij verliest Pierre dan wel uit het oog dat het met die heldenverering best losloopt (wie lijdt daar eigenlijk aan?), terwijl Pierre zich er persoonlijk niet minder aan te buiten gaat. (...) Overigens bevatten ook de Parolen van 28 december, 18 januari en 2 februari het nodige Carmiggeltnieuws. Zo moet er al in 1952 een Carmiggeltgenootschap hebben bestaan dat het tot een uitgave zou hebben gebracht in een oplage van vijfhonderd; Stadsleed.’

Opnieuw lachten De Literaire Loodgieters in hun vuistje. ‘We hadden gedichten die Carmiggelt onder het pseudoniem ds. J. Hanebrayer schreef, gedrukt op een oude papiersoort. Achterin stond dat het een uitgave was van het Genootschap van Carmiggeltvereerders, met als jaartal 1952. We wilden op die manier het idee ontkrachten dat de Carmiggeltkring de eerste in zijn soort zou zijn. Carmiggelt heeft zijn best gedaan om de mythe in stand te houden dat het om een authentieke uitgave ging,’ zegt Roth. Nog één keer zouden hij en Broens toeslaan, maar dat gebeurde toen Frankfurther de moed al had opgegeven. Half december 1983 had de Carmiggeltkring (of wat daarvan over was) zich in een circulaire tot de abonnees van het bulletin gericht. De ‘beide drijvende krachten’ hadden laten weten dat zij vóór het einde van 1983 hadden moeten worden afgelost, maar er hadden zich geen vervangers gemeld en daarmee was het bulletin - ‘in afwachting van betere tijden’ - ter ziele. Met een dramatisch ‘Het ga u allen goed’ namen Frankfurther en Van Hoorn afscheid.

Omslag van het ‘CCC’, met zelfprotret van de schrijver

Toch verscheen er nog een elfde nummer van het bulletin, maar pas later zou blijken dat De Literaire Loodgieters de afzenders waren van dit schriftuur. De argwanende lezer had het kunnen weten, gezien de bijtende ondertoon van de toelichting: ‘Het is zover! De Carmiggeltkring is ter ziele. Dit is niet te wijten aan gebrek aan belangstelling voor het werk van Simon Carmiggelt, doch aan het vele vergaderen, oeverloos zwetsen en eindeloos geleuter over hoe de “kring” bestierd diende te worden. Al deze problemen zijn nu door het verschijnen van dit laatste nummer de wereld uit. Wilt u in de toekomst volledig op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op Carmiggelt-gebied, dan verwijzen wij u gaarne naar andere (op)bloeiende gezelschappen, zoals CCC, GCN, “Speciaal voor ons” en ABC. Het gaat u allen verder goed. De Carmiggeltkring, Het bestuur.’

Fanmail

Roth en Broens richtten hun energie voortaan op andere doelen. ‘Er lopen bij die fans mensen tussen die naïef-fanatiek zijn. Het begon vervelend te worden en daarom heb ik me er aan onttrokken,’ zegt Roth. ‘Wat mij opvalt bij het merendeel van de Carmiggelt-fans is dat ze geen gevoel voor humor hebben. Daarom lezen ze waarschijnlijk ook Carmiggelt: dan hebben ze iets in handen waarvan ze weten dat er om gelachen mag worden; dan weten ze precies wat leuk is.’ Carmiggelt gaf Pierre Roth eens een anonieme ansichtkaart vol verwensingen, afkomstig van een kijker die zich elke keer weer ergerde als die gerimpelde rotkop op de buis verscheen. Het leek Carmiggelt leuk om dat in het blaadje Speciaal voor ons af te drukken met daarbij de woorden: ‘Een willekeurige greep uit de fanmail.’ Roth: ‘Ik heb die kaart dus aan Koster gegeven en gezegd wat er bij moest komen te staan. Blijkbaar ging die tekst Koster te ver. Hij maakte daarvan: “Carmiggelt krijgt niet altijd positieve post.” Dat hij niet durfde te schrijven dat het een willekeurige greep uit de fanmail was geeft aan waar Wim Koster dacht dat de grens van het gevoel voor humor van zijn lezers was bereikt.’

Koster zegt dat hij zijn toevlucht tot een neutraal bijschrift nam omdat hij niet voor de zoveelste keer het slachtoffer van de onbegrensde humor van De Literaire Loodgieters wilde worden. Hij vertrouwde Roth niet meer. ‘Aan de andere kant waren we natuurlijk best jaloers op hem, want hij kwam regelmatig bij Carmiggelt over de vloer en Carmiggelt kwam bij hem,’ geeft hij toe. ‘Ik heb wel eens meegemaakt dat we een bijeenkomst hadden bij Pierre thuis en dat Carmiggelt aan het einde van de avond belde om te vragen hoe het geweest was. Daaruit blijkt dat Carmiggelt het toch wel op de voet volgde wat wij deden. Hij noemde het typisch Nederlands dat er twee van die genootschappen waren; hij wist precies hoe de vork in steel zat.’

Wim Koster is een jaar achterop met de produktie van het tijdschrift Speciaal voor ons, maar dat komt omdat hij het allemaal alleen moet doen. Sinds de dood van Carmiggelt is nog geen nummer verschenen; het Anjerfonds wees een verzoek om subsidie af. Dankzij de sponsoring door een fabrikant van fotokopieerapparaten zal een nieuwe aflevering in een oplage van zeventig stuks nu toch binnenkort van de persen rollen. De Carmiggelt-vrienden komen gemiddeld twee keer per jaar bij elkaar, de laatste keer ten huize van oud-Parool-man Jesse, die nog samen met Carmiggelt in het verzet heeft gezeten. ‘Dat was heel gezellig,’ zegt Koster. ‘Het is dan echt niet zo dat daar vierentwintig mensen bij een kaarsje Carmiggelt zitten te aanbidden. We hadden alleen de pech dat diezelfde zatermiddag ook het Bomansgenootschap bij elkaar kwam. Sommige van onze mensen zijn daar óók lid van.’

Helaas werd Frans de Jong die dag door een longontsteking gedwongen het bed te houden. Dat was een tegenvaller, want hij had overuren gemaakt om zijn Tweede Complete Curieuze Carmiggelt Catalogus op tijd onder de potentieel geinteresseerden te kunnen uitdelen. Zich verschuilend achter het Amsterdamse postbusnummer 70118 voert De Jong al jaren ‘een antiquariaatje’ dat hij De terechte Kronkel noemde. ‘Zoals een drugsverslaafde moet dealen om in zijn eigen behoefte te kunnen voorzien, moet ik van wat ik bemachtig veel te ruil of te koop aanbieden om te kunnen blijven voorzien in mijn verzamelverslaving,’ legt hij uit. ‘Je houdt het niet voor mogelijke, maar er duiken nog steeds teksten van Carmiggelt op die niemand kent. Pierre Roth heeft vrijwel alles in zijn bezit dat ooit van Carmiggelt in druk verscheen. Als ik hém hoor zeggen dat hij zenuwachtig werd toen hij mijn catalogus doorbladerde dan is mijn dag goed. Ondanks alles wat er gebeurd is blijft Roth natuurlijk een gezaghebbende autoriteit op het gebied van Carmiggelt. Daar kom je niet onderuit - hoe je verder ook over hem denkt.’

■