Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 13]

Ginds verdwijnt de vrijheid, met wapperende rokken
De vrouwen die Carmiggelt vervaardigde

R. Ferdinandusse

Hij kijkt een verpleegster romantisch na: ‘Zij was tot liefde in staat, droeg kuise wollen sokken en had wulpse billen.’ Die hij is Simon Carmiggelt, en ik citeerde hem in het artikel dat ik bij zijn dood schreef (VN 5-12-1987). Tussen haakjes schreef ik erachter: ‘Merkwaardig dat in deze tijd van vele onderzoeken nog niemand die studie van de vrouwen bij Carmiggelt geschreven heeft.’ Ik tikte die toevoeging in een opwelling neer - op dat moment leek het doen van zo'n studie me uitermate boeiend - zonder me af te vragen of het resultaat dat ook zou zijn. Nu, na de vraag van de Boekenbijlageredactie wat er dan in die studie aan de orde zou komen, twijfel ik al.

Er zijn in de loop der jaren heel wat interviewers geweest die, uitgaande van de wijze, altijd naar mensen kijkende Carmiggelt, wilden weten wat hij nu van ‘de vrouwen’ vond. De antwoorden laten zich raden: ‘Dat kan ik zijn algemeenheid niet zeggen.’ Zoals ook alle stukjes die als titel Vrouwen hebben beginnen met een man die opmerkt: ‘Vrouwen zijn wonderbaarlijke wezens’ - waarna er ééntje op de snijtafel wordt gelegd.

In 1969 vroeg Pour Vous Madame: ‘Met welke vrouw zou u het liefst in contact komen?’ Carmiggelt: ‘Met Barbra Streisand. Ze zingt meesterlijk. Ik vind ook dat ze er erg leuk uitziet... Maar ik zou het dat mens nooit aan kunnen doen te zeggen: ik wil wel eens met u spreken. Ik zou haar nooit lastig vallen.’

De volgende vraag, in hetzelfde blad: ‘Wat vindt u van Mariene Dietrich?’ Carmiggelt: ‘Vroeger geweldig. Had allang moeten ophouden.’ In diezelfde maand lag in de winkel een nummer van het filmblad Skoop waarin Carmiggelt over zijn stille liefde schreef. Dat was: Mariene Dietrich, ten dele.

Schroeiend geluid

‘Die wat hese stem betekende echt veel voor me. Veel meer dan de vrouw die zong zelf. Mijn voorkeur voor stemmen van dit kaliber heb ik altijd behouden. Nu draai ik platen van Chris Connor, Peggy Lee, Cleo Laine en Joan Armatrading. Zonder dat de dames in persoon mij begeerlijk voorkomen. Het gaat me om dat schroeiende geluid. Eigenlijk ben ik, wat dit betreft, Mariene altijd trouw gebleven. Maar ze was voor mij altijd meer the voice dan the body.’

Ik denk dat de onderzoeker bij het vinden van zulke gegevens goedkeurend zou knikken. De vrouw bij Carmiggelt: meer idee dan vlees. En natuurlijk, hij was een man voor stemmen, hij leefde vooral van wat hij hoorde.

Carmiggelt beweert wel meer dat een stem veel kan betekenen. In Vroeger kon je lachen: ‘Je hebt ook van die vrouwen. Ze worden pas meeslepend als ze beginnen te praten.’ De schrijver heeft in een koffiehuis een man van minstens vijftig gezien, een dorre figuur die over wetboeken praat, terwijl een prachtig meisje van twintig aan zijn lippen hangt. ‘Liefde heeft vele gedaantes,’ is de les. Die bewering over de stem is maar één van de mogelijkheden, want de Paroolkolom moest vol. Uiteindelijk komt de onderzoeker tot de conclusie dat Carmiggelt de hele situatie heeft verzonnen, omdat hij over het leven van de Amerikaanse toneelschrijver George S. Kaufman heeft zitten lezen. Dat was ook een oudere man, kippig, brillend, kalig, maar die toch een stormachtige verhouding had met de filmster Mary Astor. Die hield een dagboek bij dat een klein schandaal veroorzaakte omdat ze daarin Kaufmans bedprestaties nauwkeurig optekende. Carmiggelt ziet de dorre man en het mooie meisje, en blijft zelf op een afstand door van een citaat van Mary Astor de ziel van zijn stukje te maken: ‘He fucked the living daylights out of me.’

Terug naar Skoop, waarin hij in hetzelfde stukje beschrijft hij hoe hij eens (bereden door een onverjaagbare kater) in een jury zat die een schoonheidskoningin moest kiezen. In een nachtclub, niet lang na de oorlog. De andere juryleden stemmen allemaal op een mollige juffrouw ‘die ik een pretentieuze trut vond’. Hijzelf gaf al zijn punten aan een dun meisje met ‘een neus die zo wipte dat je er een hoed aan hangen kon’. Het leverde mij, schrijft hij, naast gratis drank, slechts dit rendement op: ze lachte tegen me. ‘Het was een lach die tot haar oren reikte, want ze had ook een grote mond.’

Hé, denkt de onderzoeker, dat klopt met Streisand. Ook een neus waaraan je een hoge hoed kwijt kon. En zo'n mond. En een geinig type, een vrouw waar je een stukje over kan schrijven.

Hé, denkt de onderzoeker verder, dat van dat rendement klopt ook. Lees maar eens hoe vaak, vooral in de beginbundels, Carmiggelt, als hij zich even wervend opstelt, tot slot laat weten dat hij een lach, of een blik van verstandhouding terugkrijgt. Een vrouw veroverd, maar altijd op afstand.

In het blad Elegance, juli 1978, stond deze ingezonden brief: ‘Het interview dat Fred C. Meijer in het juninummer met mij had over vrouwen viel erg mee: eigenlijk had ik nog heel wat te zeggen. Ik reclameer slechts een woord, namelijk een woord dat ontbreekt. Mijn bovenbuurvrouw Wies de Jong-Defresne schreef een aforisme dat ik citeerde. Ik lees in uw blad: “Vrouwen zijn meestal dom. De vrouwen zouden willen dat dit waar was.” Maar ik zei, citerend: “Mooie vrouwen zijn meestal dom. De vrouwen zouden willen dat dit waar was.” U voelt het verschil, nietwaar.’

Uit de brief valt al af te leiden dat Carmiggelt zich voortreffelijk op de vlakte had gehouden: alles wat voor of tegen vrouwen te zeggen valt, geldt ook voor mannen. Zijn eigen vrouw ging na een rottige dag wel eens de stad in om een blouse te kopen, maar daar stond tegenover dat hij zelf ook een keer na een diepe depressie een winterjas had aangeschaft. Het waren de hoogtijdagen van het feminisme en Carmiggelt voelde zich op glad ijs, uitgenomen deze observatie: ‘Vrouwen haten zo mogelijk nog vindingrijker dan mannen. Mannelijke haat is logger. Vrouwen kunnen elkaar zo subtiel haten dat je denkt: “Daar kan alleen een vrouw op komen, dat kan een man niet bedenken, deze voortreffelijke, maar buitengewoon snierende opmerking.”’

Tegen het slot van dat interview (in de serie ‘Man over Vrouwen’) zegt hij: ‘Je hebt van die mannen met een enorm intuïtief gevoel ten aanzien van vrouwen. Ik heb dat niet. Ik kijk wel eens naar vrouwen en dan denk ik: “Die zit zo en zo in elkaar.” Later gebruik ik haar in een verhaal en dicht haar karaktertrekken toe die helemaal niet blijken te kloppen. Maar wat geeft dat; ik zet haar naam er toch niet bij. Ik vervaardig gewoon mijn eigen vrouwen. Ik neem stukjes van de een en delen van de ander.’

Zigeunerin

Carmiggelt had al een flink deel van zijn oeuvre geschreven voor hij aan het vervaardigen van vrouwen toekwam. In de eerste bundels, als hij nog humorist is, zijn ook de vrouwen ondergeschikt aan de situatie. In Dwaasheden moet hij gekeurd worden. De doktersassistente is, meer horen we niet, ‘blond, slank, jong’. Hij zegt: ‘Dag juffrouw,’ en grijnst als een huzaar op vrijersvoeten, maar ontmoet een blik van gewapend beton. De dokter ontdekt dat Carmiggelts linkerschouderblad geheel scheef zit en gaat zijn assistente halen. ‘Dat is echt iets voor uw scriptie,’ kraait hij. De dokter en het meisje gaan tasten en voelen, terwijl Carmiggelt er naakt bij staat. Hij is gereduceerd tot marmot. Als hij weggaat is zíj het die lacht. ‘Dag meneer,’ zegt ze.

‘Soms is het leven uiterst gecompliceerd,’ is de overbodige slotzin.

Het waren de jaren van het toen nog intellectuele cabaret, waarin de spot werd gedreven met het muffe fatsoen; lachen om het conformisme en de strenge burgerlijkheid. In Dwaasheden staat een impressie uit een dorpsstraat die tot leven komt door twee jonge zigeunerinnen. Een vent op een fiets probeert ze over het haar te strijken, een vrachtwagenchauffeur probeert of ze mee willen rijden. De waard zegt tegen Carmiggelt dat hij wel eens iets met een zigeunerin heeft gehad. ‘Mooie meiden, maar ze hebben toch niet de geregelde bewassing en verzorging van ons soort mensen.’ Dat zijn die doffe burgers. Het eindigt: ‘Ginds verdwijnt de vrijheid, met wapperende rokken.’

Carmiggelt introduceerde bewust de ik als de schlemiel waarom gelachen kan worden. In Dwaasheden heeft hij een gaatje in zijn broek geschroeid en gaat naar het kantoor van de brandschade. Hij wordt verwezen naar twee jonge dames, die dan ook van hun stoelen vallen van het lachen en hinniken. Hij zet ze in één zin neer: ‘Op die kamer zaten twee jonge meisjes te wachten tot ze zouden gaan trouwen.’ Want dát is het einde, de poort naar de verdoemde burgerlijkheid. En dat blijft zo, bundels lang. Lees Ping Pong, zijn tiende als ik goed tel, uit 1954. ‘De man en de vrouw hadden in een lang huwelijk alles en alles en alles al een keer of wat verteld. Nu zaten zij plomp en begeerteloos zij aan zij te zwijgen.’

‘..een fletse blondine, die, nu ze een huwelijk bereikt had, alles maar blauw blauw liet...’.

‘Zij behoort tot het type der bazig-kloeke vrouwen, die de slogan “Hollandse zindelijkheid” in ons blazoen schreven, na het woordje zinnelijkheid met spons en zeem te hebben uitgewist.’

Het huwelijk blijft in zijn werk steeds terugkomen, maar het wordt voorwerp van constateringen. Een drukke tram in Vroeger kon je lachen (1977), de passagiers staan ‘mannetje aan mannetje, of mannetje aan vrouwtje. In dat laatste geval onstaat een soort lichamelijke intimiteit zonder liefde, zoals in sommige huwelijken.’ Of, in dezelfde bundel, de uitroep: ‘In huwelijken wordt veel geleden, dames.’ Het verschilt met die eerste periode, waarin het huwelijk de uiterst kort omschreven vrouwen meteen stempelt tot wijven. Een toen, en dus ook bij Carmiggelt, veelgebruikt woord. Er zullen onderzoekers zijn die daarin sporen van vrouwenhaat zullen zien. Ik twijfel daaraan. Carmiggelt is niet zo vrolijk en mild en wijs als veel van zijn bewonderaars zeggen, hij is veel vaker scherp en hard. In die eerste periode, die van het cabaret - dat hij trouwens beïnvloed heeft - gebruikt hij veel stereotypen, zwaar en soms rauw aangezet.

Glaasje advocaat

Het beeld verschuift als Carmiggelt gaat drinken. Kroeglopen is niet alleen een unieke bundel, maar ook een monumentaal tijdsbeeld. Ons soort mensen zat oppassend thuis met een kopje thee en de radio, naar het café gingen de eenzamen, de treurigen, het afval. Ook die wereld heeft Carmiggelt bijgekleurd (in bruin) en verhevigd. Van heinde en ver kwamen mensen naar Amsterdam om de Carmiggelt-types te zien (en verdomd, ze waren er, al zeiden ze de leukste dingen alleen tegen Kronkel). Kroeglopen is een schitterende serie mannenportretten. De vrouwen zijn voor een deel onzichtbaar: dat zijn nog die wijven, door huwelijk en leed uitgedroogde pruimen die de mannen naar het café drijven. Maar een ander deel is zichtbaar: de begrijpende vrouw. Ze gaat mee naar het café en zit ‘in een hoek gedreven, tegenover hem met haar glaasje advocaat. Zij is gehéél zeker, dat hij straks niet mee naar huis zal willen.’ Een andere vrouw zeult de hele nacht met haar man mee, om te trachten hem te beschermen tegen zijn kwaaie dronk. ‘Het is bijna altijd ochtend als ze thuiskomen... Als hij eindelijk ligt en snurkt schrijft ze op een papiertje: Stomerij bellen voor overjas. Ze heeft geen slaap. Ze bekijkt hem nog lange tijd aandachtig. Ze heeft hem lief.’

Vanaf die tijd, de jaren zestig - de perioden zijn moeilijk af te palen, tenslotte schreef Carmiggelt onder grote dwang - neemt die begrijpende vrouw een steeds grotere plaats in, het café voorbij. Dames, het leven is dulden. In die tijd begint ook het scheppen van ‘eigen vrouwen’. In Ze doen maar, 1976, refereert hij aan een oud stukje: ‘Het ging over een zielig oud vrouwtje, dat meende in het postkantoor een tientje op de grond te hebben gevonden. Maar toen ze het bij een banketbakker wilde besteden, bleek het een reclamebiljet te wezen waarop een tientje stond afgebeeld. Toen het verhaal in de krant had gestaan zond een lezeres mij een echt bankbiljet, om het haar ter hand te stellen. Maar aangezien ik het zielige wijfje met eigen hand had vervaardigd, voelde ik mij een beetje als Shakespeare, die een warm petje krijgt opgestuurd voor koning Lear.’

Het zijn dikwijls oudere vrouwen, een soort

[p. 14]

waar Carmiggelt het niet direct op voorzien heeft. In Vroeger beschrijft hij een vriendin van zijn moeder, die hem na haar dood in het sterfhuis kwam opzoeken. ‘Eerst huilde ze, met het hoofd tegen mijn schouder. Vrouwen die met het hoofd tegen je schouder huilen moet je met zorg uitzoeken.’ Inderdaad: ze verdwijnt uiteindelijk met de gouden ring en alle kleren. In Later is te laat, 1964, komt hij doodmoe thuis en zegt tegen zijn vrouw: ‘“Ik ga slapen, ik voel me honderd.” “Slaap lekker,” zei ze en ze kuste me, wat ik erg inschikkelijk van haar vond. Want een vrouw van honderd zou ik nooit kussen. Voor geen goud.’

De vrouwen die hij maakt hebben meestal een groot verdriet of een diep geheim en krijgen van het lot er nog een dreun bij. De gevoelens zijn vaak iets te smartelijk of te pathetisch, zoals ze in Hollywood I'll cry tomorrow maken. Maar af en toen onvergetelijk: zoals Hella die in de ‘Sexbombe’ had gewerkt voor ze in de fabrikantenfamilie introuwde en zich drie jaar hard werkend en keurig voor fabriek en familie inzette, alvorens ze die prachtige rode jurk kocht. Als ze in die jurk voor de parfumerie-winkel staat wordt ze aangesproken door een zwaar geschminkte, zeer verlopen vrouw van veertig die haar vraagt waar in het stadje de mannen met een paar losse centen te vinden zijn. ‘Sprakeloos liep Hella door. En ze hoorde de stem achter zich: “Doe maar niet zo hoog. Als ik er een zie, nou, dan zie ik er een.”’

Peervormige gestalte

Veel van die elementen zijn in het later werk verdwenen. Ik denk, laat ik zeggen: ik heb het vermoeden dat zo'n studie zou kunnen aantonen dat Carmiggelt in de jaren zeventig, toen zijn schrijverschap zich verdiept had, al die vastgeroeste opvattingen over vrouwen kwijt was en zich vooral liet leiden door wat hij zag. In De rest van je leven, 1979: ‘Een klein, bejaard vrouwtje, nogal corpulent, maar het vet had zich alleen met het bovenste gedeelte van haar lichaam bemoeid en haar pezige beentjes onberoerd gelaten. Ze droeg zo'n korte panterhuid van flodderig plastic die door de wrede mode-industrie een seizoen lang als de vlotte regenkleding aan de vrouwen werd toegebracht. Toen ik naar haar keek met de professionele belangstelling van iemand die nu eenmaal schrijft, beantwoordde ze mijn blik met een sluw lachje.’ De cursivering is van mij. Dat hij veel kijkt, nu ook naar vrouwen, valt vaak te lezen. In dezelfde bundel: ‘Ik liet de vrouw met het rode hoedje beleefd voorgaan - ze had ook een goed gelukte achterzijde.’ In Welverdiende onrust, 1982: ‘Ze had helaas alleen de achterkant van Els, maar de voorkant van een mij onbekende vrouw.’ En ook: ‘Achter haar lopend, stelde ik vast dat zij een peervormige gestalte had, nogal voluptueus. Vroeger hield ik daar erg van, maar dat is overgegaan.’ En elders: ‘Ze had een prettige rug.’ De onderzoeker zal in de marge noteren dat die waarnemingen logisch zijn: de schrijver slentert op straat, dus ziet ook veel ruggen, en begint, als het er lekker uitziet, de figuur al in te kleuren. Zijn harde kijk is er nog steeds, het drama soms ook (lees het portret van zijn schoonmoeder, Mamsje, in De rest van je leven), maar vrouwen zijn voor hem individuen geworden, wier geschiedenis hem boeit. Hij kijkt, maar handhaaft de afstand. In zijn afscheidsstuk aan Caro van Eyck (De avond valt, 1980) beschrijft hij zijn eigen gebrek aan temperament: ‘de under-acting als levenstijl’. Het zou me niet verwonderen als er onderzoekers zouden zijn die, dat thema van voortdurend afstand nemen uitwerkend, ook in de marge zouden noteren: een beetje vrouwenangst?

Pas in Ik red me wel (1984), met het schitterende omslag van de oestereters, vervaardigt Carmiggelt zijn vrouwen met een opmerkelijke erotische gretigheid. ‘“Nou, dat was een heel aardig vrouwtje,” zei hij, “klein, maar hout voor de deur en strak in de billen.”’ ‘Een smakelijke vrouw, die een wuivend handgebaar maakte en vervolgens de gordijnen sloot.’ ‘Ze had een prettige warme schoot, zacht maar toch stevig en een tors met een aangename plastiek, waartegen mocht worden geleund.’ ‘Hij was getrouwd met Ans, een gave stoot, wier vormen de blikken der vaste klanten wel eens dromerig maakten.’ En natuurlijk die verpleegster: ‘Zij was tot liefde in staat, droeg kuise wollen sokken en had wulpse billen.’

Toen dacht ik: iemand zou een een studie moeten doen naar de vrouwen die Carmiggelt vervaardigd heeft.

■