Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

Bezwering van een stigma
Catalogus en tentoonstelling over Nederlandse fotografie in Houston, Texas

Roots & Turns Photography in The Netherlands door Ingeborg Leijerzapf, Els Barents en Flip Bool Uitgever: SDU Uitgeverij, 172 p., f 79,50

Mariëtte Haveman

Tot voor kort was de Nederlandse fotografie iets dat in het buitenland nauwelijks bestond. Men kende een paar namen: Koen Wessing (uit La Chambre Claire) en Ger van Elk maar die geldt toch meer als een kunstenaar die gebruik maakt van foto's. Ed van der Elsken is in het buitenland minder bekend dan hij verdient. Cas Oorthuys kent geen kip. Paul Citroen en Erich Salomon worden in de regel niet met de Nederlandse fotografie geassocieerd, hoewel zij er een belangrijke rol in speelden. De laatste jaren is de belangstelling wat gegroeid. Deze belangstelling wordt nu beantwoord met de eerste historische overzichtstentoonstelling van Nederlandse fotografie in het buitenland: de tentoonstelling Roots & Turns in Houston, samengesteld door het Leidse Prentenkabinet, het Haags Gemeentemuseum en het Stedelijk Museum in Amsterdam, de drie instituten met belangrijke fotografiecollecties. Bij de tentoonstelling is onder de gelijknamige titel een mooi boek gemaakt.

In de samenstelling van het boek (en ik neem aan de tentoonstelling) is aansluiting gezocht bij de internationale ontwikkelingen, zesentwintig fotografen van wie de meesten een stijl of methode van fotograferen hebben ontwikkeld die herkenbaar overeenkomt met hoogtepunten uit de internationale geschiedenis van de fotografie. De foto's van George Hendrik Breitner doen denken aan die van de Franse schilder Bonnard van wie vorig jaar een kleine tentoonstelling te zien was in het Parijse Musée d'Orsay: voornamelijk schildersmodellen (bij Breitner zelfs ook een baadster) en portretjes van bekenden. Net als bij Bonnard geven de sterk beschadigde negatieven een extra effect van diepte, van iets dat letterlijk uit de geschiedenis is opgediept. In de foto's van Henri Berssenbrugge, zoals de dansgroep Lily Green en het portret van de acteur Paul Beer vind je een echo van Edward Steichens foto's van Isadora Duncan en zijn portretten van Rodin en Eugene O'Neill. Net als Steichen legde Berssenbrugge zich toe op de combinatie van een zware atmosferische dramatiek met elementen, ontleend aan de eigentijdse kunst. De catalogus vermeldt niet of hij Steichens foto's kende, maar het lijkt waarschijnlijk.

Het werk van Piet Zwart en Paul Schuitema vormt een nog steeds het aanzien waardige bijdrage aan de Nieuwe Fotografie waarmee de wereld in de jaren dertig werd bestormd. Meinard Woldringhs foto's uit de jaren zestig zijn een late reflectie van de ideeën en werkwijze die de Amerikaanse mysticus en fotograaf Minor White in de jaren dertig ontwikkelde: het zoeken naar abstracties in natuurlijke vormen. Woldringh is een Nederlandse beoefenaar van de Subjektive Fotografie, het Europese equivalent van Minor Whites zogeheten ‘Equivalents’.

Hendrik Breitner, Naakt in bad, ca. 1900

Bij recentere toepassingen van fotografie is gekozen voor figuren die al een zekere internationale faam hebben verworven, zoals Jan Dibbets, Ger van Elk, Sigurdur Gudmundsson, Ulay & Marina Abramovic en Paul den Hollander. Bij veel van deze recente toepassingen is de fotografie ondergeschikt aan een idee. Vaak staat het fotografische voor een algemeen vanzelfsprekend aanvaarde conventie (‘de persfoto’, ‘het centraal perspektief’). Gerald van der Kaap is een eenzame Nederlandse vertegenwoordiger van de voorlaatste Amerikaanse trend: de combinatie van computergrafiek met fragmenten uit foto's en teksten, en Baudrillard-achtige titels zoals ‘The Adulterated New’ en ‘The Aesthetics of Disappearance’.

Het boek vormt een fraaie toevoeging aan de driedelige Geschiedenis van de Nederlandse fotografie die tien jaar geleden uit dezelfde coöperatie tot stand kwam. Hoewel de keus in Roots & Turns veel beperkter is dan die van het oudere overzicht is de nadruk verschoven, waarmee zichtbaar wordt dat ook conservatoren van historische collecties wel onderhevig zijn aan de heersende voorkeuren. Werd in die eerste tentoonstelling de Nederlandse fotografie vooral beschreven en getoond in haar sociale toepassingen, Roots & Turns bestaat voor het merendeel uit esthetische of kunstzinnige vormen van fotografie.

Dat heeft het merkwaardige effect dat de foto's op deze tentoonstelling opvallend ‘museaal’ aandoen; misschien iets meer dan gerechtvaardigd is voor een historisch overzicht van de Nederlandse fotografie.

Paul Schuitema, Advertentiefoto Gispen, 1930

Provinciaal stigma

Over de samenstelling van een zo globaal overzicht in betrekkelijk klein bestek valt natuurlijk altijd te twisten. De nadruk die deze tentoonstelling legt op werk met een internationaal karakter is verstandig ter bezwering van het stigma provinciaals dat wij bij voorbaat al hebben. Juist op een internationaal festival zoals in Houston speelt een element van competitie al gauw een rol, en die competitie lijkt vooral te convergeren in de toetssteen sofisticatie. Ten slotte ga je ook niet in tuinbroek naar een galadiner. Wat dat betreft mag ons sullige imago sowieso wel eens wat geretoucheerd worden, aldus waarschijnlijk de gedachtengang van de organisatoren.

Maar het moet nu eenmaal uit de lengte of uit de breedte. Onvermijdelijk gaat daarmee iets verloren dat minder spectaculair en misschien zelfs bij uitstek provinciaals is, maar toch de aandacht waard in een tentoonstelling van Nederlandse fotografie; iets dat misschien eerder tot uitdrukking komt in fotoboeken dan in individuele foto's. Helemaal afwezig is die kwaliteit niet, je komt haar vooral tegen in de ‘markante koppen’ van Martien Coppens, de foto's van Aart Klein en Marrie Bot en de mime keus uit Ed van der Elskens Parijse foto's, maar die dragen daarmee een betrekkelijk zware last. Hoe moet je het aanduiden: pluriformiteit, understatement, de kwaliteit die voortkomt uit het zich jarenlang verdiepen in een onderwerp dat op zichzelf niet direct indrukwekkend of up to date is. Het zijn eigenschappen die makkelijk verbleken naast het veel gevraagde dansduo Ulay & Marina Abramovic, en die niet van nature de aandacht trekken. Die aandacht moet er eerst op gevestigd worden.

Marrie Bot, Pelgrims in Fatima, Portugal, 1977

Het is natuurlijk een kwestie van voorkeur en prioriteit, maar mij lijkt het belangrijk dat die aandacht met grote vasthoudendheid wordt gevestigd, juist nu de ‘topkunst’ steeds meer de plaats van het kaasmeisje inneemt, en nog extra omdat het belangrijke kenmerken zijn van wat ik beschouw als de meest unieke kwaliteit van de Nederlandse fotografie. Het is niet per definitie een nadeel om aan de zijlijn van de internationale boksring te staan. Die positie biedt ook de vrijheid om iets te ontwikkelen zonder je voortdurend af te moeten vragen of je nog wel in the game bent. Niet alleen de Nederlandse fotojournalistiek wordt (hoewel nu minder dan vroeger) bepaald door die vorm van onverstoorbaarheid, hij is ook te vinden bij een aantal fotografen dat zijn werk niet direct in dienst van de pers stelt. Ze zijn er wel in Roots & Turns, maar als het aan mij lag hadden het er wel wat meer mogen zijn.

Dit aspect van de Nederlandse fotografie komt overigens uitvoeriger aan de orde in het historisch overzicht waar Ingeborg Leijerzapf de catalogus mee inleidt. Dat overzicht laat on der andere zien hoe provisorisch en informeel het karakter van de Nederlandse fotografie altijd is geweest, ondanks pogingen tot het organiseren van opleidingen, tentoonstellingen en verenigingen naar buitenlands voorbeeld. Eva Besnyö werd aangesteld als docente op de Nieuwe Kunstschool van Paul Citroen, maar heeft nooit werkelijk les gegeven. Er werd wel les gegeven in reclame en fotografie door Paul Guermonprez en Hajo Rosé, ‘maar meer als privé-docenten dan als stafdocenten’, aldus de inleiding. De Duitsers waren beter dan het Nederlandse publiek op de hoogte van de experi menten met foto-typografie waar Zwart, Schuitema en Kiljan c.s. zich mee bezig hielden; voor zover men er van op de hoogte was, zag men er weinig heil in. Ook de Vereniging van Arbeidsfotografen beschrijft Leijerzapf als niet erg succes vol en van korte duur, al creëerde het wel ‘een geestelijk klimaat waarbinnen de generatie van jonge fotografen, gewapend met een camera, het fascisme en de Duitse bezetting vastlegden’. En je kunt je voorstellen dat dat klimaat ook zonder die Vereniging wel tot stand was gekomen.

Geen elementen voor een nationale hagiografie, maar wel historisch feitenmateriaal dat laat zien hoe de Nederlandse fotografie zich werkelijk heeft ontwikkeld, langs de zijlijn.

Misschien is dat iets voor een volgende stap: na een tentoonstelling van namen en foto's die zich laten vergelijken met internationale grootheden, een waarin het informele, minder ge stroomlijnde en meer eigenzinnige van die traditie tot uitdrukking komt.