Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 12]

Opportunistisch en daardoor onmenselijk
The Captains of Industry van het Derde Rijk

Industry and Ideology IG Farben in the Nazi Era door Peter Hayes Uitgever: Cambridge University Press, 411 p., f 95,60 Importeur Nilsson & Lamm

Jan Meyers

Het probleem voor de historicus is niet zo zeer te verklaren waarom schurken slechte dingen uithalen, als wel waarom goede mensen dat doen.

Tussen 1925 en 1945 was IG Farben het grootste particuliere concern van Europa. De leiders waren goed opgevoede, fatsoenlijke mannen, aldus Hayes. Vanzelfsprekend waren zij tegen nazigruwelen als arisering, autarkie, agressie, dwangarbeid. Wel fabriceerden zij benzine, rubber, kunstvezels, springstoffen voor Hitlers aanvalsoorlog en gas voor de gaskamers van Auschwitz. Daar hadden zij ook een fabriek die bemand was met voor uitroeiing bestemde Untermenschen. Op een gegeven moment werd de helft van hun personeelsbestand gevormd door slaven en in de luwte van de hakenkruisvlag bedreven zij in de veroverde gebieden economisch imperialisme. Hayes wil deze paradox verklaren.

De manipulatie en ombuiging van de nette, industriële mentaliteit door de nazi-ideologie beperkte zich niet tot IG, maar is kenmerkend voor de hele klasse van captains of industry in het Derde Rijk. Daarom sluit het boek van Hayes precies aan op dat van H.A. Turner (German Big Business and the Rise of Hitler) dat de periode tot 1933 behandelt. Beide werken hebben gemeen dat er een gigantische research aan ten grondslag ligt en dat ze bergen feiten en getallen bevatten. Ontegenzeglijk heeft Hayes een indrukwekkende bijdrage geleverd tot de economische geschiedenis. Maar hoe rechtschapen waren nu de bestuurders van IG Farben?

Na de Eerste Wereldoorlog was IG Farben als internationaal georiënteerd bedrijf voorstander van een goede verstandhouding met het buitenland, van Stresemanns Erfüllungspolitik en een steunpilaar van de bourgeoispartijen. Dat hierachter geen liefde tot het parlementaire stelsel maar puur eigenbelang moet worden gezocht, heeft Turner afdoende aangetoond. Vóór 1933 waren de leiders van IG evenals het gros van hun collega's van andere bedrijven tegen de nazi's die zij vulgair vonden en van wier revanchisme, autarkie, racisme en antikapitalistische kreten zij geen goeds te verwachten hadden.

Van 1933 tot 1939 is er sprake van een toenemende samenwerking met de nazistaat. Niet dat de heren opeens geen bezwaren meer hadden. Er waren nogal wat wrijvingen, maar goed beschouwd waren die allemaal terug te voeren tot de tegenstelling tussen liberalisme en neomercantilisme. Uiteraard hing IG Adam Smith aan; zij probeerde de infiltratie van de staat in haar invloedssfeer zo veel mogelijk te beperken. De mogelijkheid van non-coöperatie is nimmer overwogen. Het alibi luidt: de staat steunen om erger te voorkomen. Hierbij koestert men de vrome wens dat uiteindelijk het gezonde verstand zal zegevieren. Statistisch, zegt Hayes, legden de leiders van IG weinig meer aarzeling aan de dag om zich met de nazi's te verzoenen dan de andere Duitse zakenlui. Door mee te werken wilden zij proberen een vinger in de pap te krijgen en een invloed ten goede uit te oefenen. Enerzijds klopten zij bij Goebbels, Von Papen en Von Neurath aan om de antijoodse politiek om te buigen, anderzijds werkten zij hard mee aan de militaristische planeconomie die regelrecht op oorlog afstevende.

Competentiestrijd

Van 1939 tot 1945 was IG deelgenoot in het grote kwaad. Hayes zegt dat het concern de oorlog niet heeft gewild, het had er geen behoefte aan om va banque te spelen. Maar toen de agressie zijns ondanks eenmaal een feit was, aarzelde het geen ogenblik om zijn belangen in de context van de Nieuwe Orde te plaatsen. Het nam bedrijven in de bezette gebieden over (ten onzent de Fotografie Industrie te Soest en een kleurstoffenfabriek in Schiedam) en draaide waar mogelijk concurrentie de nek om. IG was van haar liberale geloof afgevallen en had het neomercantilisme omhelsd.

De oorlog keerde zich tegen zijn aanstichter en zijn medeplichtigen. Hayes noemt als verklaring de voortdurende competentiestrijd tussen allerlei instanties die verlammend werkte op de wapenproduktie en het feit dat Hitler de oorlog te vroeg begon, Duitsland was nog niet klaar voor een langdurige veldtocht. Daar heeft hij gelijk in, maar hieraan dient onmiddellijk te worden toegevoegd: dat zou het nooit zijn geweest! Niemand wist beter dan de Führer zelf dat zijn enige kans op een overwinning in een Blitzkrieg lag. Hayes zegt zelf: tot eind 1941 bleven de zwakheden nog verborgen. Precies! Waarom? Omdat pas toen de Blitz vastliep. Nu kregen Hitlers tegenstanders de gelegenheid om hun grotere rijkdom aan grondstoffen en mankracht te mobiliseren. Een betere coördinatie en een geweldige toename van de produktie onder leiding van Speer mochten niet meer baten. In 1939/1940 was Duitslands militaire voorsprong maximaal. Het heeft de oorlog niet verloren bij Stalingrad of in Normandië, maar in de herfst en winter van 1941 voor Moskou. Tussen haakjes, waarom Hayes die het Duits kennelijk goed beheerst consequent führer met een kleine letter schrijft is mij niet duidelijk.

Hoe zat het nu met de moraal van de IG-leiders? Soms kwamen zij inderdaad met humaner alternatieven voor nazimaatregelen, maar dan ging het nooit alleen over menselijkheid, maar ook en vooral over het belang van het bedrijf. Men is tegen de antijoodse maatregelen die het image in het buitenland schaden en tegen oorlog omdat het slecht voor de export is; slavenarbeid vindt men niet zo geslaagd vanwege het bedenkelijke rendement. Men ging uiteindelijk voor elke buitensporigheid door de knieën.

In 1948 zijn dertien van de drieëntwintig IG-topmensen te Neurenberg wegens misdrijven tegen de vrede en menselijkheid veroordeeld tot gevangenisstraffen. Ik vind het een gemis van dit boek dat dit proces dat maanden heeft geduurd niet wordt behandeld. Wat hier ter tafel kwam was, dunkt mij, essentieel voor het begrip van de interactie tussen de mentaliteit van de industriëlen en het nazisme. Hayes komt tot deze nogal cryptische conclusie: de IG-leiders waren niet schuldig aan de nazimisdaden, omdat zij Hitlers intentie niet hadden, zij waren er wel medeverantwoordelijk voor. Hij beroept zich op Alan Bullock die ergens zegt dat er een groot verschil is tussen agressie zelf en voordeel uit agressie halen. Maar als het eerste erger is, wordt het tweede daardoor nog niet verontschuldigd. Voor mij waren de industriëlen die goed waren zolang het hen tot voordeel strekte en slecht zodra de misdaad ging lonen, geen goede mensen. Zij gehoorzaamden aan onpersoonlijke, in casu onmenselijke eisen van economie en technologie. Volgens Albert Speer die wist waarover hij het had, wijst dit op ‘morele verharding’, een immorele instelling. Op deze mensen was de uitspraak van Brecht over vreten en moraal onverkort van toepassing. Freud heeft gezegd dat moralisten voor dovemansoren zullen preken zolang op deze aarde de deugd niet wordt beloond. De misdaad werd dat in het onderhavige geval daarentegen in ruime mate.

■