Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Geocentrisch en egocentrisch staan maar op een tikfout van elkaar

Chris van der Heijden

Jonathan Raban (1942) geldt als schrijver van reisverhalen, al vindt hij het zelf vervelend om dat etiket opgeplakt te krijgen. Zijn laatste boek Coasting is nu in het Nederlands verschenen onder de titel Langs de kust (f 39,90 bij uitgeverij Contact die eerder Rabans boek Buiten land uitgaf). Langs de kust is het verslag van een zeezeiltocht, maar eigenlijk meer nog een beschrijving van Rabans botsingen met de Engelse cultuur en in het bijzonder met de gevolgen van het Thatcherisme. Chris van der Heijden sprak met de schrijver die politieke geëngageerdheid en escapisme in zichzelf verenigt. ‘Vanaf zee is de wereld zoveel mooier dan vanaf land.’

‘U gaat me toch niet vragen hoe mijn werk zich verhoudt tot dat van Bruce Chatwin en Paul Theroux, hoop ik?’ Jonathan Raban steunt loom van de lunch tegen het hoofdeinde van het hotelbed en kijkt me aan zonder te zien. Die vraag had ik inderdaad niet willen stellen want het antwoord kan ik zelf wel bedenken. Een geheel andere vraag ligt in mijn mond, een idiote vraag. ‘Welk lichaamsdeel zeept u 's morgens het eerste in?’ Dat was de eerste die na de kennismaking door mijn hoofd schoot. Ik had een zeeman verwacht. Een baard, littekens van vishaken, handen als een schepnet en melancholieke ogen waarin veel zee en weinig mensen. Maar zacht en open als een boek. Voor me staat een man die zich Engels stijf beweegt, mechanisch glimlacht en niet observeert maar naar binnen staart. Afstandelijk als op een ambassade-borrel. Hoe breek je daar doorheen? Niet met de vraag die als een duiveltje op mijn tong brandt. Ik zwijg dus. Hij ook. Vier ogen dansen ritueel rond een microfoon. Achter de mijne de vraag die niet gesteld kan worden, achter de zijne het antwoord dat hij al honderd keer gegeven heeft. Het blijft stil.

Maar inderdaad, de vergelijking met Chatwin, Theroux, Thubron, of Nooteboom ligt voor de hand. Jonathan Raban begon zijn schrijversloopbaan weliswaar als letterkundige met studies over technische aspecten in de moderne fictie, over Huckleberry Finn en het leven in de stad (Soft city, 1974) maar ontwikkelde zich allengs tot - wat wel genoemd wordt - een ‘schrijver van reisverhalen’. In 1979 publiceerde hij een boek over de Arabische wereld, kortweg Arabia getiteld. Twee jaar later verscheen Old glory, een prachtig verslag van een bootreis over de Mississippi. Het leverde Raban roem en geld (‘iedere Engelse schrijver teert op de Verenigde Staten’) en dus het zelfvertrouwen om op deze weg voort te gaan. Maar zijn volgende stap was een roman, in 1985 in het Engels, het jaar daarop in Nederlandse vertaling verschenen. Dat is Buiten land (Foreign land), een boek dat zeker tegen het einde een voorspel lijkt van Langs de kust (Coasting) dat respectievelijk vorig jaar en enkele weken geleden op de markt kwam. Wat mij betreft het mooiste uit de reeks: in Langs de kust vertelt Raban hoe hij in 1981 een boot koopt met het doel te ontsnappen naar de wildernis die Engeland omgeeft. De zee. Hij is nog maar net uitgevaren of de Falkland-oorlog breekt uit. Verbijsterd volgt hij van een afstand de nationale hysterie. Golven, herinneringen en nationalistisch gebral versmelten tot een expressionistisch schilderij in woorden. En de schipper vaart verder. Hij is nog altijd op zee als in 1984 de mijnwerkersstaking begint die net als de Falkland-oorlog als een invasie gezien wordt. Dit keer van ‘buitenlandse’ (dat wil zeggen marxistische) ideeën. Raban zeilt erheen en merkt net als Orwell in Wigan Pier dat hij zich weliswaar met de stakers verbonden voelt maar dat zij van hem niet veel moeten hebben. Kleren, spraak. ‘Je vaart met je klassekleuren stevig aan de mast genageld. En ik droeg een vaandel dat beklad was met kronen en ankers en god weet wat nog meer.’ Weer gaat hij verder, nog een dikke tien bladzijden. Dan stopt het boek, eigenlijk midden in het verhaal en vlak nadat er uit het niets een vrouw opgetreden is. ‘Tot waar ben je gekomen,’ vraagt deze. Het antwoord, de laatste zin, staat cursief: Niet ver. Maar tot hier waar we nu zijn, voordat we weggaan. De tocht gaat dus voort, door de ruimte van die waterige woestenij, door de politieke kaart van Engeland, door een springerige film van herinneringen. Chatwin inderdaad, Thubron, Nooteboom, Theroux. Maar toch weer anders. Want de leidraad is niet de esthetica van de omgeving. Evenmin de persoonlijke geschiedenis van de schrijver of gewoon het verloop van de reis. Te zamen vormden die het decor. Rode draad lijkt de weerzin tegen Thatcher en haar wereld. De politiek dus. Ik schud die andere vraag uit mijn hoofd en stuur het gesprek in die richting.

BERT NIENHUIS

Jonathan Raban en zijn hang naar het universele

Reiger

‘Zo zou je het kunnen formuleren,’ antwoordt Raban. ‘Maar aan de basis van het boek ligt een familieruzie. Tussen vader en zoon. Een of ander Engels televisieprogramma had dat opgepikt en mijn vader uitgenodigd. Ze hadden vuurwerk verwacht. Het werd een teleurstelling want tegenwoordig zijn we het volledig eens. Uit het boek blijkt die verzoening ook. Maar verder heb je gelijk: haat tegen Thatcher is een leidraad. Je zou Langs de kust een politiek boek kunnen noemen, als je “politiek” tenminste ruim opvat. Het zijn geen analyses maar observaties zoals die in het dagelijks leven plaatsvinden. Je hoort iets op de radio, ziet iets op tv en dat versmelt met je persoonlijke gedachten of handelingen van dat moment.’

Citaat: De premier zei: ‘Het Huis komt vandaag bijeen om te reageren op een uiterst ernstige situatie. Wij zijn hier omdat, voor het eerst in vele jaren, een vreemde mogendheid Brits soeverein gebied is binnengevallen.’ Maar door haar boze, kinderjuffrouwstem klonk het alsof er kabaal in de kinderkamer geweest was en de kinderen zonder eten naar bed gestuurd zouden worden. Ik stond tegen het schot in de kombuis geleund door de patrijspoort naar buiten te kijken. De reiger was weer teruggekomen. Hij stond op niet meer dan zes meter van me af, doodstil, met gebogen kop uit te kijken naar de flits van een draaiende vis onder water. Het terugtrekkend tij, dat nu goed op gang kwam, liet twee dunne vlechten verstoord water achter zijn poten achter. Visten reigers altijd tegen de stroom in, zoals puristen met droge vliegen? ‘De bewoners van de Falkland Eilanden...’ ‘Bravo, bravo.’ Een stuk houtskool hikte in de kachel. De premier legde voortdurend bij het voorlezen van haar spookgeschreven woorden de nadruk op de verkeerde plaatsen. Als je je niet meer concentreerde op wat ze zei leek het alsof ze uit het Engels het Deens inzwalkte. De nek van de reiger ontrolde zich als een knallende zweep, en plotseling kronkelde er iets zilvers in zijn snavel. Deze briljante truc overschaduwde in één oogwenk de Falklandcrisis.’

Raban: ‘Ik heb het temperament van een ouderwetse marxist die meent dat je geen vinger van de hand bewegen kunt zonder dat het een politieke betekenis heeft. Door de gebeurtenissen in Engeland sinds 1979 is die gedachte versterkt. De politiek van Thatcher is zo weerzinwekkend en gevaarlijk dat je partij móet kiezen. Dat was binnen de Engelse samenleving tot nu eigenlijk nooit het geval. Er bestond een brede consensus. Maar de regering van Thatcher heeft een radicaliserend effect gehad. Zij heeft ons verplicht te gaan denken. De consensus is gebroken. Nu moet je partij kiezen. Voor of tegen. Andere mogelijkheden bestaan niet. De huidige situatie is wellicht alleen te vergelijken met de jaren rond de mijnwerkersstaking van 1926. Toen sneed eveneens een diepe kloof door de Engelse samenleving. Daarna waren het enkele buitenlandse onderwerpen die de meningen verdeelden. De Spaanse Burgeroorlog bij voorbeeld. Over interne kwesties was men het in grote lijnen eens, in ieder geval binnen de middengroepen. Dat is voorbij...’

Elastische samenleving

‘Dat marxisme van mij dateert natuurlijk uit de jaren zestig. We zaten in Amsterdam op een brug en gooiden bloemen in het water. Engelse en Amerikaanse studenten. We scandeerden: “Hey, Hey, LBJ/How many kids did you kill today?” We waren er zeker van dat alle instituties in elkaar zouden storten. En kijk nu eens... Als je me in 1968 gevraagd zou hebben hoe Engeland er twintig jaar later voor zou staan, had ik veel kunnen verzinnen. Maar dit niet, dit nooit. Wat waren wij naïef. Kinderen in koekoeksland. Niemand van ons had de geschiedenis goed gelezen. Ik ook niet. Dat heb ik pas later gedaan. Ondermeer op mijn boot. Toen heb ik pas begrepen dat Engeland het land is van de small holder, de kleine landbezitter. Het kent geen kastensysteem. Al eeuwen is de sociale mobiliteit er het kenmerk bij uitstek. Het is een elastische samenleving. Iedereen identificeert zich met de groep die een sport hoger op de ladder staat. Daarom heeft Thatcher zo veel succes. Daarom waren wij in de jaren zestig zo naïef. We dachten dat het “proletariaat” te radicaliseren viel. Niets was minder waar. Het wilde opgenomen worden in dezelfde beweging naar boven. We werkten met een totaal verkeerd politiek model. Dat marxisme van mij was in de jaren zestig dan ook niets anders dan spelevaren. Ik las Barthes en Lévi-Strauss. Die noemden zich marxist en ik dus ook. Pas door Thatcher ben ik mijn politieke opvattingen serieus gaan nemen. Marxisme? Ach. In ieder geval een radicaal alternatief.

Op dit moment zeil ik met mijn boot langs de Franse kust. Ik was er ook tijdens de presidentsverkiezingen. In het district waar ik de vorige week zat behaalde de communistische afgevaardigde meer stemmen dan Le Pen. Ik ervoer dat als een persoonlijke hommage. Belachelijk hè. Maar toen merkte ik ook pas hoe sterk de politiek van iemand als Le Pen lijkt op die van Thatcher en de haren. Er zijn meer ministers die aanhoudend de taal uitslaan van extreem- rechts in Frankrijk. Alleen noemen we dat in Engeland “rechts van het midden”.’

Allemaal goed en wel maar tijdens de Falklandcrisis zat u op een boot en observeerde. En nu bent u wéér weg. U dóet weinig tegen Thatcher.

‘In de eerste plaats is dat niet geheel waar. Met een twintigtal andere intellectuelen hebben we bij het begin van de Falklandoorlog een openbare brief geschreven. Als ze mij gevraagd zouden hebben om daarop nadere toelichting te geven, zou ik het gedaan hebben. Maar belangrijker nog: de taak van de schrijver is schrijven. Ik ben geen journalist of columnist. Het schrijven van zo'n boek als Langs de kust is mijn methode om weerzin tegen Thatcher uit te drukken. En werkt bovendien veel langer door dan een stuk in de krant. Here I've nailed my colours to the mast.’

Citaat: De Engelsen geloofden graag dat alleen staan in de wereld hetgene was dat zij het beste deden. Het riep de stemming van Duinkerken op, die nu haastig in een fles met het eti-

Vervolg op pagina 10