Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Een tobberige artiest op zoek naar het volmaakte moment
Poëtische reportages van Spalding Gray

Zwemmend Naar Cambodja door Spalding Gray Uitgever: Bert Bakker, 124 p., f 19,90

Jaap Boots

Sommige films schoppen het helaas nooit verder dan een eenmalige vertoning op een filmfestival. Zo was op het filmfestival van Rotterdam enkele maanden geleden de film Swimming to Cambodja van regisseur Jonathan Demne te zien, die verder in Nederland niet in roulatie is gebracht. Jammer, want naar die film, een registratie van een monoloog van de Amerikaanse theaterman Spalding Gray, was ik nu net bijzonder nieuwsgierig geworden nadat ik vorig jaar met zoveel plezier diens verhalenbundel Swimming to Cambodja (The collected works of Spalding Gray) had gelezen.

Spalding Gray is van origine acteur. Hij maakte in de jaren zeventig deel uit van Richard Schechners Performance Group en werkte daarna samen met Elisabeth Le Compte in The Wooster Group, een toonaangevend avantgarde-gezelschap uit de Verenigde Staten, dat ook enkele malen in Nederland optrad. Met de laatste groep maakte Gray onder andere de theatertrilogie Three Places in Rhode Island, waarin veel autobiografisch materiaal zat dat was aangedragen door de acteurs. Zo hield Gray in het derde deel van deze trilogie een door middel van improvisaties tot stand gekomen monoloog waarin hij het publiek op de hoogte stelde van zijn persoonlijke verhouding met het toneelstuk. Vele jaren later zou hij deze werkwijze weer oppakken nadat hij, verkerend in een creatieve impasse, in een depressieve bui tegen een vriendin had gezegd dat hij naast zijn eigen einde tevens het einde der tijden meende te zien naderen. De vriendin antwoordde: ‘Well, Spalding, during the collapse of Rome, the last artists were the chroniclers.’

Daarmee werd het idee van de theatermonoloog nieuw leven ingeblazen, of, zoals Gray het zelf formuleert in het voorwoord van de Engelse uitgave van Swimming to Cambodja: ‘(...) all the bells went off inside me. Of course, I thought. I'll chronicle my life, but I'll do it orally, because to write it down would be in bad faith, it would mean I believed in a future.’ Hij keerde terug naar The Performing Garage en begon daar solovoorstellingen te geven waarbij hij, gezeten achter een eenvoudig houten tafeltje, al improviserend verhalen over zijn jeugd aan het publiek vertelde. Zo ontstond zijn eerste monoloog, Sex and Death to the Age of Fourteen. Later volgden verhalen over zijn middelbare-schooltijd en het acteursleven als 47 Beds, Booze, Cars and College Girls en Swimming to Cambodja (part one & two). Spalding Gray werd al gauw een van de bekendste ‘monologists’ van het Amerikaanse theater.

We mogen ons wel gelukkig prijzen dat Gray zijn aanvankelijke wantrouwen tegen het geschreven woord heeft laten varen en zijn verhalen op schrift heeft gesteld, want nu kunnen we ook in Nederland kennis maken met zijn werk. Eerst was er al de eerdergenoemde Engelse uitgave van Swimming to Cambodja, en onlangs verschenen de twee monologen die samen het verhaal Swimming to Cambodja vormen in vertaling bij Bert Bakker. Gray doet in Zwemmend naar Cambodja verslag van zijn ervaringen in Thailand tijdens de opnamen van de veelgeroemde film The Rilling Fields van Roland Joffe, waarin hij een kleine rol speelde. Hij doet dat op een uiterst innemende manier. Zelf noemt Gray zich een ‘poëtisch verslaggever’ wat me een goede term lijkt voor zijn werkwijze. In een uiterst vlotte stijl rijgt hij tragische en komische scènes uit zijn eigen leven en de geschiedenis van Cambodja aaneen tot een zeer boeiende, persoonlijke ‘reportage’. Zijn methode van vertellen doet daarbij veel denken aan die van Freek de Jonge in diens shows: om de zoveel alinea's schiet het verhaal in een andere versnelling, geen onderwerp is zo gek of het wordt aangepakt, overal worden zijpaden ingeslagen en anekdotes verteld en net als je denkt ‘nou vliegt-ie uit de bocht’ pakt Gray de draad van het verhaal weer op en dendert verder. Wat is de rode draad van Zwemmend naar Cambodja? In feite het verhaal van een tobberige artiest van rond de veertig, die zich op prettig gestoorde wijze door de chaos van het leven heenslaat, waarbij hij maar één ijkpunt heeft: zichzelf. En omdat Gray om de haverklap in het onzekere verkeert over wat dat ‘zichzelf’ dan wel is, wordt het geheel gelukkig nergens dogmatisch of zeurderig moralistisch. Het enige wat men Spalding Gray kan verwijten is dat hij wat narcistisch is aangelegd, maar wat mij betreft wordt dat steeds voldoende gecompenseerd door zijn grote vermogen tot zelfspot en ironie.

Spalding Gray
NANCY CAMPBELL

Rode Khmer

‘Stories seem to fly to me and stick,’ zegt Gray aan het begin van de inleiding van de Engelse uitgave van zijn boek. ‘They are always out there, coming in.’ Zwemmend naar Cambodja zit dan ook zo boordevol verhaaltjes, dat het ondoenlijk is om het boek na te vertellen. Op zijn zoektocht naar geluk en innerlijke rust (Gray noemt dit ‘het Volmaakte Moment’) komt onze held helemaal onder de verhalen te zitten. Het verhaal hoe hij in The Rilling Fields kwam te spelen; het verhaal van de terreur van de Rode Khmer in Cambodja; het verhaal van westerse journalisten, artiesten en kunstenaars met hun luxe problemen; het verhaal van de beroepsmilitair die altijd een stijve krijgt ‘wanneer ik me voorstel dat ik een raket op de Russen afvuur’; het verhaaltje van Spalding die een joint met Thaise weed rookt (‘Ik nam drie diepe halen en terwijl ik de rook binnenhield, werd ik overspoeld door een golf van zwarte angst. Ik sloot mijn ogen en zag een dampende hoop zwarte stront op de rand van een roestvrij stalen toonbank liggen.’); het verhaal van de prostitutie in Bangkok, enzovoort. En altijd weet Gray met zijn humor zelfs de meest verschrikkelijke zaken draaglijk te maken, zonder in cynisme te vervallen of dingen onder het vloerkleed te vegen. Neem bijvoorbeeld zijn verhaal over de massamoord op het Cambodjaanse volk door de Rode Khmer, waar met name mensen met een schoolopleiding het slachtoffer van werden. Na uitgelegd te hebben hoe iedere kunstenaar, ambtenaar, kortom ‘iedereen die een bril droeg’ het risico liep vermoord te worden, vertelt Gray dat veel intellectuelen voorwendden een ander beroep uit te oefenen dan ze in werkelijkheid hadden. ‘Je enige hoop was dat je ze ervan zou kunnen overtuigen dat je taxichauffeur was, en dus waren er plotseling duizend taxichauffeurs meer dan er taxi's waren. Het was precies het omgekeerde van New York, waar iedereen zegt: ik ben kunstenaar, ik ben een kunstenaar. Goed, ik bestuur een taxi om aan de kost te komen, maar in wezen ben ik kunstenaar.’ Nog leuker wordt het als Gray dertig bladzijden verder - als je het bovenstaande al bijna weer vergeten bent - plotseling terugkomt op dit verhaal door terloops te vertellen hoe een van de Cambodjaanse hoofdrolspelers de terreur heeft overleefd: hij was als chirurg bezig met een spoedoperatie toen de Khmers de operatiekamer binnenvielen, wapens in de aanslag. Onmiddellijk gooide hij zijn instrumenten neer, stak zijn handen omhoog en zei: ‘Ik ben taxichauffeur.’ Geëngageerd en toch grappig, waar vind je dat nog?

In dit verhaal over ‘de intellectueel en de taxichauffeur’ komt overigens een van de belangrijkste en mooist uitgewerkte thema's van het boek aan de orde, namelijk de plaats van de kunstenaar en de intellectueel in onze chaotische wereld. Gray voelt zich steeds schuldig als hij aan zichzelf denkt of plezier heeft, omdat hij dan automatisch aan het leed van enorme delen van de wereldbevolking moet denken. Hij dwingt zich steeds zijn eigen luxe probleempjes, angstjes en fobietjes af te meten aan de problemen van mensen die geen hap te eten hebben en wier halve familie is uitgemoord. In feite lijdt hij onder de vloek van het intellect: wie te veel nadenkt over de wereld en haar functioneren, wordt ongelukkig. De slotalinea's van het boek geven aan dat verhalen vertellen misschien de enige manier is om het leven begrijpelijk (en daarmee leefbaar) te maken, of althans een methode is om een schijn van orde aan te brengen in de chaos die ons omringt. Maar ‘het echte verhaal’ over zichzelf en de wereld kan Gray ‘om een of andere reden met geen mogelijkheid (...) vertellen.’

Zwemmend naar Cambodja zit vol met dergelijke thema's en bespiegelingen, die door de luchtige verteltrant bij eerste lezing niet echt opvallen. Dat geeft dit boekje van acteur Spalding Gray een diepte waar menig schrijver zich aan zou kunnen spiegelen. Verder overigens ook warm aanbevolen voor iedereen die wel eens tobt over de vraag ‘wat er toch in 's hemelsnaam van de wereld in het algemeen en mijzelf in het bijzonder moet worden’.

■