Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Verplicht maar doelloos voortgaan met de eigen nietigheid
De intense poëzie van Kees Ouwens

Droom door Kees Ouwens Uitgever: Meulenhoff, 48 p., f 29,50

Rob Schouten

De dichter Kees Ouwens schrijft al jarenlang opmerkelijke gedichten die links en rechts zeer hoog aangeslagen worden. In een nogal merkwaardig overzicht dat Jan Kuijper in Het literair klimaat van de poëzie van de afgelopen vijftien jaar gaf, rekende hij Ouwens tot de vijf belangrijkste dichters van die periode, samen met Kopland, Kouwenaar, Faverey en Vroman. Dat moet wel iets met de constante kwaliteit van Ouwens' oeuvre te maken hebben, meer dan met een aantal uitzonderlijk prachtige verzen, en wie het verloop van zijn werk een beetje heeft gevolgd moet toegeven dat het zeer consistent, onvervalst, onontkoombaar en fascinerend is. Maar het is tegelijkertijd lang niet altijd invoelbaar en navolgbaar, want deze dichter lijkt, meer dan enig andere in dit land, in de eerste plaats voor zichzelf te schrijven en wie de weinig levensgenietende interviews met hem leest, krijgt zelfs de indruk dat literatuur, en vooral poëzie, nog zo'n beetje zijn enige link met de bewoonde wereld is.

In het vroege werk, zeg maar tot en met de bundel Als een beek, uit 1975, zag je bij Ouwens nog een tendens naar relatieve openheid. De regels die hij produceerde waren weliswaar buitengewoon geconstrueerd en drongen aan op duchtige ontleding alvorens ze iets van hun geheim prijsgaven, maar in die elkaar als het ware via voegwoorden beklimmende woordclusters kon je nog iets van de oorspronkelijke, vaak zelfs nogal anekdotische ervaring herkennen. In elk geval leek Ouwens nog in staat naar buiten te kijken en de buitenwereld in zich op te nemen om er vervolgens zijn eigen gang mee te gaan. Een willekeurige regel: ‘Ik keek in de sloot, ja ach dat water, die spiegel falanx spiegelend, windstil in ruste op 'n atmosfeer / ernaast de steenstraat strekkend zodat adel kleppert in vierslag, in stijl beangstigd door het werkzaam bit.’ Zulke ongebruikelijk gebouwde regels blijken na enige bestudering toch ook minstens de mededeling te bevatten dat er naast de sloot waarin de dichter staat te turen, een paard langs de weg kleppert. Wel ligt de waarde van zulke regels natuurlijk niet in de eerste plaats in zo'n mededeling maar in de taal waarin ze is vervat, maar het geeft toch enige vaste grond als je door die taalstroom heen de vaste grond van een concreet beeld ziet schemeren.

Almaar abstracter

Toen in 1984, dus na bijna tien jaar van vermoedelijk gepeins, de bundel Klem verscheen, leek Ouwens het laatste beetje contact met de zintuiglijke wereld te hebben verzaakt voor een slopende tocht door het eigen ik, die misschien het best getypeerd wordt door een van de openingsregels uit die bundel: ‘Ik was ten prooi aan mijzelf’.

Gek genoeg werden de afzonderlijke regels, die tevoren de neiging hadden zich van het blad te werpen, korter, maar ze werden zeker niet minder omslachtig en kronkelden zich vaak uitzichtloos om het eigen, in almaar abstractere termen vervallende, innerlijk. Het ging in deze bundel sterk over de ‘grond’ van het bestaan, de wortels van de ervaring zichzelf te zijn, zichzelf te worden en zichzelf te maken. Solipsisme is een term die nogal eens in verband met het werk van Ouwens wordt gebruikt, en Klem gaf veel voedsel aan de gedachte dat Ouwens zichzelf tegen wil en dank als het middelpunt van zijn wereld zag. De bundel is van een imposante monomanie, die zover is doorgevoerd dat heel wat lezers van de weeromstuit zullen hebben geglimlacht bij regels als: ‘Ik leefde in concubinaat met mijn lichaam’ of: ‘Ik was de fotografie van mijn lichaam’, om de komisch aandoende formulering van een eigenlijk loodzwaar drukkend zelfbesef.

Kees Ouwens
CHRIS VAN HOUTS

Waar moest dat, na zo veel zorg om de eigen navel, nog naartoe? Van hetzelfde meer, in nog meer fascinerende prachttaal? Of een tandje terug en uit de psychisch doelloze put van het onversneden ik weer een beetje naar de buitenlucht teruggekeerd? Blijkens zijn nieuwe bundel Droom is het de laatste mogelijkheid geworden. Na het op de spits gedreven egocentrisme van Klem (waarin de dichter zelf ook aardig klem leek te zijn geraakt) geeft Droom weer heel wat toegankelijker poëzie.

Volgens de, in zeer Ouwensiaanse taal getoonzette, flaptekst vertelt de bundel ‘de geschiedenis van een sentiment’ en onderzoekt het ‘de gemoedstoestand bij het ontwaken’. Onder de geschiedenis van een sentiment moet men hier verstaan de historische ontwikkeling van Ouwens' gevoel dat hij in de wereld verloren is geraakt. De afzonderlijke verzen doen verslag van opeenvolgende verwachting, hoop, teleurstelling, frustratie, berusting enzovoort omtrent de zin van het bestaan. Dat deze terugblik op de eigen ontwikkeling wordt vergeleken met een droom, zegt genoeg: zij is evenzeer onontkoombaar als onachterhaalbaar. Het vage, droomachtige karakter van het verleden is heel mooi verwoord in het volgende gedicht: Als een oponthoud zonder doorgronde reden deed het zich voor

Maar wij wisten dat nou net dat het bijzondere was van alle
dingen om ons heen. Vele van hen hadden wij zelf genodigd en zij
verbleven langdurig maar de meeste andere waren zonder een
kennisgeving vooraf. En daarom erkenden wij het en het ging voort
toen wij stokten welke ook onze bewegingen geweest waren

En al zou het bereid zijn geweest ons te helpen, het was niet
bij machte daartoe omdat wij in staat waren geweest evenmin. En
toen het vervaagde had het zich samengevat als de veelheid van
zaken ooit zonder selectie eerst maar vergleden daarna

Oude beloften

In Droom keert Ouwens terug in zijn tij en tracht na te gaan hoe het allemaal zo gekomen is. Als om aan te geven dat geen enkel segment van die ontwikkeling afgerond is eindigen de afzonderlijke gedichten steeds puntloos, en ook zijn syntaxis geeft dat continuële aspect weer. Niettemin is er duidelijk sprake van een opbouw in deze ‘droom’, die chronologisch is. Eerst keert Ouwens terug naar de ‘wasbleke’ jaren van de oude wereld ‘van voor de tijd dat zij besloot / zich voor u af te sluiten / haar luiken dicht te slaan / haar slot te / grendelen’, alwaar hij oude beloften omtrent de zin van het bestaan, ja zelfs God, aantreft: ‘Van voor haar/ beginselloosheid zouden wij de wereld zien en! over de rand van haar bebouwde kommen zouden wij terugkijken in haar universum.’ Maar, zoals in dit soort aangelegenheden gebruikelijk, het vertrouwen wordt beschaamd; de ik (ook vaak ‘wij’) moet zonder doel met de eigen nietigheid verder, door het onontkoombare verschijnsel tijd dat hem ook al geen soelaas biedt omdat ze, hoezeer ook schijnbaar opgedeeld in tastbare fragmenten, achteraf toch één klont blijkt te zijn geworden die slechts haar vergankelijkheid weerspiegelt, of in de veel mooiere woorden van Ouwens: ‘De jaren / achter ons kenden een onderverdeling in maanden weliswaar, en die weer / in weken, en de weken ten slotte in dagen, maar alles bijeen werd dit / stelsel van reeksen een vervlogen materie van gesloten eencelligheid, / een spiegeling, maar die was niet een weerkaatsing maar een / verschijnsel van verdwijning.’ Uiteindelijk sneuvelen onder het zin- en richtingloze regime van de tijd niet alleen de oude geloofwaardigheden, maar ook de waarheden van een objectieve buitenwereld: ‘Jaren daarvoor had ik getracht mijn uiterlijk ingang te / doen vinden bij de landschappen omdat zij te behelzen schenen / wat in mij was in feite’; maar nee, zowel de buitenwereld als de binnenwereld draaien op niets uit: ‘En al mijn gevoelens ik wist het waren loze alarmen in / het hoofd op de wervels.’

Het verlies van ‘God’, de vertwijfeling, een laatste poging tot het absolute, de schijnbare eenheid van het bestaan, alles leidt ten slotte tot ‘de omslag naar de tegendelen’ zoals het in de laatste woorden van de bundel heet. Droom lijkt de ontwikkeling te beschrijven die tot de poëzie van Klem moet hebben geleid, maar dan achteraf. Het lijkt of Ouwens, die in Klem voornamelijk bij zichzelf stilstond, zich in Droom wat door elkaar schudt, en weer in staat raakt zijn eigen gang door het leven te benoemen. Dat verandert de frustrerende uitkomst op het eigen ego niet al te zeer, maar de terugblik, die lijkt op een droom die men zich niet meer in finesses herinnert, brengt toch een soort verzoening, die tot uiting komt in berustende nonchalance, met titels als ‘Ach wat maakt het ook uit’, ‘Laat dat toch aan ons over’, ‘Maar dat was toch ordinair neurotisch’ of ‘Maar dat was nodeloos verontrustend’.

Het belang van Ouwens' poëzie ligt natuurlijk niet in de eerste plaats in het verslag van zijn psychische queeste, maar in de manier waarop hij die vorm geeft. Heel mooi lijkt zijn taal met grammaticale overvloeiers, gemis aan concrete beelden en overdaad aan poëtische omwegen het droomachtige karakter van zijn dooltocht te benadrukken, anderzijds moet je ook vaststellen dat zijn taalgebruik soms doet denken aan letterlijk naar het Nederlands vertaald Latijn van bijvoorbeeld Tacitus. Dat laatste klinkt onvriendelijker dan ik het bedoel. Wat ik wil zeggen is dat Ouwens graag gebruik maakt van een ongebruikelijke volgorde van onderwerp, gezegde en lijdend voorwerp met veel prolepsis en dat de elementen die zijn poëzie een uniek karakter geven, op zich best rationeel vallen te ontleden. Toch komt de dramatische werking van zijn poëzie voornamelijk voort uit de taal. Zijn mededelingen lijken mij op zichzelf niet zo hemelschokkend voor wie gewend is aan wat existentieel tekort, maar de gecompliceerde manier waarop zijn angsten en frustraties geformuleerd worden, de weigering zich er ironisch of met een Jantje van Leiden af te maken, duiden erop dat het alleen maar zó gezegd kon worden en niet anders.

Ik ken in ons taalgebied geen poëzie waarin inhoud en vorm zo onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Heel wat zinsneden uit Droom die je in eerste instantie geneigd bent psychologisch te duiden, gelden evengoed de taal waarin dit alles verwoord is: ‘Transacties heb ik gesloten met ongrijpbare verbanden maar alles / verwaaien en toedekken tegelijk zal de wind’. Droom geeft zeer intense poëzie die soms bijna autark wordt en nauwelijks nog een kritisch-rationele analyse lijkt toe te staan. Woorden en zinnen kronkelen uit krochten van reflectie en projectie en misschien is het maar het beste het ook zo te ondergaan, als iets dat heel eigenaardig, heel indringend, heel mooi, heel diep en ook een beetje beangstigend is.

■