Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Ik schrijf om de nachtelijke monsters te bezweren
Alain Robbe-Grillet over zijn ‘Nouveau Autobiographie’

Van Alain Robbe-Grillet, de belangrijkste vertegenwoordiger van de ‘Nouveau Roman’, werden verschillende boeken in het Nederlands vertaald: De jaloezie, De gouden driehoek en Vorig jaar in Mariënbad (verschenen in de jaren zestig bij Meulenhoff). Van dit laatste boek maakte Robbe-Grillet ook een scenario voor de gelijknamige film van Alain Resnais. Zijn laatste boek Angélique ou l'enchantement werd dit voorjaar in Frankrijk een belangrijk literair evenement. Het is het tweede deel van een autobiografische trilogie getiteld Romanesques, waarvan het eerste deel Le miroir qui revient drie jaar geleden verscheen. In een programma van de SLAA spreekt op vrijdag 20 mei Hugo Verdaasdonk met Robbe-Grillet over de autobiografie als vorm van literatuur in Theater De Balie in Amsterdam. Robbe-Grillet verblijft meestentijds op zijn kasteel in Normandië, maar Guy Decoene zocht de schrijver op in zijn pied-à-terre in Parijs.

Guy Decoene

Robbe-Grillet, die landbouwingenieur is, brengt de meeste tijd door met het beheer van zijn landgoed, als hij tenminste niet in de Verenigde Staten zit waar hij over eigen werk doceert aan de New York University en de Washington University of Saint-Louis. Over geen enkele hedendaagse Franse auteur werden zoveel dissertaties, proefschriften en doctoraalscripties geschreven als over Robbe-Grillet. Tijdens ons bezoek laat hij ons een proefschrift zien dat hem deze week toegestuurd werd door een doctoraal student uit Nijmegen. Hij leest ze allang niet meer, maar bewaart ze wel in een archief, dat ooit La Fondation Robbe-Grillet zal worden, want ergenamen heeft hij niet. Alain Robbe-Grillet werd lange tijd beschouwd als een auteur die vrijwel uitsluitend door professoren en studenten literatuur gelezen werd. De gewone lezer liet het afweten. Ondertussen is wel een en ander veranderd.

Alain Robbe-Grillet: ‘Het is eigenlijk heel paradoxaal. Toen ik in de mode was wilde niemand mij lezen en nu ik niet meer in de mode ben leest iedereen mij. In de jaren vijftig beweerden alle critici, met uitzondering van Roland Barthes en Maurice Blanchot, dat mijn boeken onleesbaar waren. Daardoor was er niemand die mij wilde lezen. Ik was zeer bekend, want iedere criticus schreef over mij, maar ik had geen lezers. Van mijn derde roman, La jalousie, zijn er het eerste jaar geloof ik amper driehonderd exemplaren verkocht.

Ik vraag mij nog altijd af waarom men mijn boeken onleesbaar vond. Ze waren moeilijk, maar toch niet onleesbaar! Waarom waren ze moeilijk? Ze waren niet moeilijk op het vlak van de taal. Finnegans Wake van James Joyce is moeilijk te lezen, omdat de woorden moeilijk zijn en de zinsbouw ingewikkeld. Bij mij is dit niet het geval. Integendeel, ik gebruik makkelijke woorden en eenvoudige zinnen. Weet u dat La jalousie in het buitenland gebruikt wordt om kinderen Frans te leren? Begin jaren zestig heeft de Amerikaanse uitgever Macmillan een reeks schoolboeken over Franse literatuur uitgegeven. De eerste drie titels die hij uitgaf waren: L'étranger van Camus, Vol de nuit van Saint-Exupéry en La jalousie van Robbe-Grillet. Mijn laatste roman Djinn wordt in Duitsland, Engeland, Denemarken en zelfs in China als leerboek Frans gebruikt. Het is de niet de taal die mijn boeken moeilijk maakt. Wat mijn boeken moeilijk maakt is de structuur van het verhaal. De taal is eenvoudig, de structuur complex. Maar bij Proust en Faulkner is de structuur eveneens bijzonder ingewikkeld. Ik was dus zeer verbaasd te vernemen dat men mij verweet dat mijn boeken een ingewikkelde structuur hebben. Alle boeken van grote moderne schrijvers hebben een ingewikkelde structuur.

De literatuur - en de kunst in het algemeen - heeft door de tijden heen altijd een zekere moeilijkheidsgraad gekend. Het is niet de taak van de kunstenaar het publiek te amuseren, maar het naar zijn niveau op te tillen. Lezen impliceert een intellectuele inspanning. Als men Proust, Kafka of Faulkner wil lezen moet men zich een inspanning getroosten. Deze schrijvers zijn uiteraard minder toegankelijk dan Françoise Sagan. Een schrijver moet zijn eigen publiek creëren. De schrijver moet zijn lezers leren lezen. Dat is wat ik gedaan heb. Dat vraagt tijd. De lezers blijken mijn boek nu veel makkelijker te kunnen lezen dan vroeger. Elke nieuwe literaire stroming heeft tijd nodig om een lezerspubliek te vormen. Schrijvers als Flaubert en Stendhal waren in hun tijd ook moeilijke auteurs en zijn dat nu helemaal niet meer. Mijn boeken hebben een lange weg afgelegd. Dertig jaar heeft het geduurd. Mijn eerste boeken La jalousie, Les gommes en Le voyeur verkopen nu heel goed. Momenteel worden er elk jaar vijfduizend exemplaren van La jalousie verkocht. Het zijn dus geen best-sellers maar long-sellers. Ik kon vroeger niet van mijn pen leven, maar inmiddels heb ik met mijn auteursrechten het kasteel in Normandië kunnen afbetalen.

FRANCIS DAVID

Toen ik begin jaren vijftig het manuscript van mijn eerst boek, Les gommes, aan uitgeverij Gallimard aabood, werd het geweigerd met het argument: zeer interessant maar er is geen lezerspubliek voor. Niemand kan het lezen dus heeft het geen zin om het te drukken. Les gommes is toen uitgegeven door Les Editons de Minuit¹. Deze uitgeverij werd tijdens de oorlog opgericht om clandestien werk uit te geven van schrijvers die van de Duitse bezetters een publikatieverbod gekregen hadden. Na de oorlog ging Minuit door met het uitgeven van auteurs die door gevestigde uitgevers geweigerd waren. Beckett is alle uitgeverijen van Parijs langs geweest vooraleer hij bij Minuit terecht kwam. Minuit heeft het aangedurfd om auteurs uit te geven waar nog geen publiek voor was. Toen Minuit Marguerite Duras begon uit te geven, had ze nog helemaal geen publiek. Maar van haar boek L'amant zijn in Frankrijk alleen al 750.000 exemplaren verkocht. Inmiddels heeft Minuit twee Nobelprijswinnaars in huis, Samuel Beckett en Claude Simon. Geen enkele andere Franse uitgeverij kan zich daarop beroemen.’

Nobelprijs

In 1955 werd Alain Robbe-Grillet literair adviseur bij uitgeverij Minuit. Hij trok een aantal auteurs aan, onder wie Nathalie Sarraute, Marguerite Duras, Robert Pinget en Claude Simon die onder het etiket Nouveau Roman de literatuurgeschiedenis zouden ingaan. Toch vormden deze auteurs geen school.

‘Nee, toen we naar buiten traden als de Nouveau Roman hadden we niet het gevoel dat we een school vormden. Nathalie Sarraute, Marguerite Duras, Robert Pinget en ikzelf waren zeer verschillend van elkaar. Het enige wat we gemeen hadden, was dat we tegen de geldende literaire normen ingingen. We waren tegen de traditionele roman en wilden een nieuw soort roman schrijven. We wilden niet schrijven zoals een auteur in de jaren vijftig hoorde te schrijven. We benaderden de literatuur op een andere wijze dan het literaire establishment.

De Nouveau Roman is een beweging die een radicale formele revolutie in de literatuur heeft doorgevoerd. Men begint nu eindelijk het belang van deze beweging in te zien. Mede dank zij de toekenning van de Nobelprijs aan Claude Simon. Met Claude Simon heeft eigenlijk de Nouveau Roman de Nobelprijs gekregen. Ik moet zeggen, dat toen ik het nieuws uit Stockholm vernam, ik het gevoel had dat ik ook de Nobelprijs gekregen had. Ik was toen in de Verenigde Staten en de Amerikanen vroegen mij waarom Ik de Nobelprijs niet gekregen had. Ik heb toen geantwoord dat Claude Simon “nobeliseerbaarder” was dan ik. Hij heeft echt het hoofd van een Nobelprijswinnaar. Ik niet. Ik zie er op mijn zesenzestigste nog steeds als een ondeugende jongeman uit. Bovendien is zijn werk aanvaardbaar voor de humanisten, terwijl mijn werk vanwege de erotiek nog steeds op veel tegenstand stuit. Onlangs nog wou een Franse hoogleraar aan de universiteit van Dublin een college geven over mijn werk. Het departement Franse literatuur was aanvankelijk zeer geïnteresseerd, maar toen het diensthoofd, een dame, mijn roman Le triangle d'or te lezen kreeg, was ze geschokt. Maar ik ben blij dat het Nobelprijscomité Claude Simon verkozen heeft als vertegenwoordiger van de Nouveau Roman. Hij is immers nog moeilijker te lezen dan Duras of ikzelf, waardoor hij nog minder belangstelling van het publiek kreeg. De Nobelprijs is een mooie reclame voor zijn oeuvre.’

De Nieuwe Autobiografie

Le miroir qui revient en Angélique, ou l'enchantement zijn erg verschillend van wat Robbe-Grillet daarvoor geschreven heeft. Ze zijn niet geschreven in die droge onderkoelde taal die zo typerend was voor zijn vroegere werk, maar in een vlot leesbare stijl die blijkens de verkoopcijfers in de smaak valt van het grote publiek. De verschillen zijn van dien aard dat sommige critici stellen dat Robbe-Grillet gebroken heeft met de Nouveau Roman. Robbe-Grillet ontkent dit ten stelligste. Naar eigen zeggen ligt zijn autobiografische werk volledig in de lijn van de Nouveau Roman. Hij wil zijn autobiografische trilogie Romanesques dan ook omschrijven als de Nouvelle Autobiographie.

‘Ik heb helemaal niet gebroken met de Nouveau Roman. Natuurlijk zijn er verschillen tussen Djinn en Le miroir qui revient. Maar tussen al mijn boeken zijn er grote verschillen. Vergelijk La jalousie maar eens met Project pour une révolution à New York. Het belangrijkste verschil met mijn vroege werk is dat er in mijn laatste twee boeken een nieuw personage opduikt: Alain Robbe-Grillet. Het succes van de laatste twee boeken bij het grote publiek is volgens mij te wijten aan wat ik het autobiografische effect noem. Een lezer voelt zich meer aangetrokken door een boek als hij weet dat het autobiografisch is.

Ik heb mijn autobiografie volgens dezelfde principes geschreven als mijn romans. Daarom noem ik het ook Nouvelle Autobiographie. Net zoals er een Nouveau Roman bestaat bestaat er zoiets als een Nouvelle Autobiographie. Laat ik dit verduidelijken: de traditionele roman is gebaseerd op een chronologisch coherente en causale schikking van de elementen. Er is geen plaats voor leemten, contradicties, of misverstanden. In de traditionele autobiografie maakte de auteur van zichzelf eigenlijk een traditionele romanfiguur. In de Nouveau Roman worden de elementen op een heel andere wijze gerangschikt dan in de traditionele roman. De causale relaties tussen de elementen zijn vervangen door bizarre onzekere verbanden. De Nouvelle Autobiographie gaat van dezelfde principes uit.’

De autobiografie van Robbe-Grillet begint met de bijna programmatische woorden ‘Si j'ai bonne mémoire’ - als ik mij goed herinner. Als hij zich iets niet goed herinnert, trekt hij zich daar niets van aan. Hij schrijft gewoon verder. Ook als iets makkelijk na te trekken valt. Tijdens het schrijven verlaat hij zich uitsluitend op zijn geheugen, ook al weet hij dat het geheugen gebeurtenissen uit het verleden vervormt en vervalst. Hij schrijft zelf herinneringen op waarvan hij zeker weet dat ze niet gebeurd kunnen zijn. Zo vertelt hij dat zijn moe-

[p. 9]

der hem als kleine jongen door een bus gegooid heeft. Dat kan niet waar zijn, maar hij herinnert zich dit op een manier dat het lijkt alsof het echt gebeurd is. Dus schrijft hij het zo op.

‘Ik heb getracht om alle herinneringen die mij belangrijk toeschenen op een rijtje te zetten, ook al lijken ze onbeduidend. Fobieën uit mijn kindertijd, traumatische ervaringen, maar ook leuke herinneringen. Ik ben er mij terdege van bewust dat die herinneringen onzeker zijn. Herinneringen zijn fragmentarisch, ze bewegen, veranderen, verplaatsen zich, veranderen van betekenis. Ik heb er ook geen rekening mee gehouden of mijn herinneringen met de waarheid overeenstemmen. Zo vertel ik bij voorbeeld in Le miroir qui revient dat mijn grootvader oorlogswees was. Een oude tante die het boek gelezen had, wees me erop dat dit niet waar was. Ik heb een moment overwogen om dit in een volgende druk te verbeteren, maar ik heb het uiteindelijk laten staan. Ik vind het belangrijker om te schrijven wat ik geloof dan wat waar is. Ik geloof niet in de waarheid op het vlak van de literatuur. Het feit dat de Chinees in de L'amant van Marguerite Duras waarschijnlijk niet bestaan heeft, neemt niet weg dat deze man een determinerende rol in haar existentie gespeeld heeft, ook al is hij een denkbeeldige figuur. ‘

De autobiografische trilogie van Robbe-Grillet is deels fictief, vandaar de titel Romanesques. Sommige herinneringen roepen beelden op en fantasieën die hij uitwerkt tot fictieve verhalen, zodat de lezer vaak niet weet of hij met een reëel of met een fictief personage te maken heeft. Een van de belangrijkste personages uit de trilogie is de mysterieuze Henry de Corinthe. Heeft die man nu werkelijk bestaan?

‘Zeer zeker! Henri de Corinthe was iemand die, toen ik kind was, vaak bij ons thuis op bezoek kwam. Hij was een officier van de cavalerie met wie mijn vader bevriend was geraakt tijdens de Eerste Wereldoorlog. Om een of andere mysterieuze reden stuurden mijn ouders mij telkens weg als Corinthe op bezoek kwam. Ik mocht hem niet zien. Ik heb hem maar twee keer in levenden lijve gezien: een keer in de huiskamer en een keer in de Opéra van Parijs tijdens de Duitse bezetting. Ik heb in mijn boek hele hoofdstukken over die man verzonnen. De critici dachten dat hij een volkomen fictieve figuur is, maar hij heeft echt bestaan! Ik heb twee foto's nooit willen publiceren omdat ze van te slechte kwaliteit zijn om af te drukken, maar ik kan ze u laten zien. Wat ik wel gepubliceerd heb is een zelfportret van een verre neef van Henri de Corinthe, de Duitse kunstschilder Lovis Corinthe die sprekend op hem lijkt. Ik weet waar hij op het einde van zijn leven heeft gewoond, in een luguber fort aan de Bretonse kust. Henri de Corinthe heeft een heel belangrijke rol in mijn leven gespeeld. Soms identificeer ik hem in mijn werk met mijn vader, soms met mezelf.’

Drie jaar geleden verschenen er bijna tegelijkertijd drie autobiografische boeken van Nouveau Roman-auteurs: Le miroir qui revient van Alain Robbe-Grillet, L'amant van Marguerite Duras en Enfances van Nathalie Sarraute. Deze boeken kenden een voor de Nouveau Roman ongekend succes² Het leek wel afgesproken. Maar volgens Robbe-Grillet was het louter toeval dat ze alle drie tegelijk aan een autobiografie waren begonnen.

Alain Robbe-Grillet

‘Eind jaren zeventig vroeg uitgeverij du Seuil mij een autobiografisch portret over mezelf te schrijven voor hun reeks Ecrivains de toujours. Dit is een monografieënreeks over wereldbekende schrijvers zoals Shakespeare, Proust, Borges enzovoort. Het was de bedoeling dat schrijvers die nog leefden over zichzelf schreven. Na het succes van Roland Barthes par lui-même wou men een Robbe-Grillet par lui même uitgeven, om de reeks af te sluiten. Ik heb toen zo'n dertig bladzijden geschreven over mijn jeugd, maar tijdens het schrijven kwam ik tot conclusie dat ik geen traditionele autobiografie kon schrijven. Ik ben er toen mee opgehouden omdat ik het te druk had met de produktie van mijn film La belle captive. Zeven jaar later ben ik tijdens een verblijf in de Verenigde Staten opnieuw aan het werk gegaan. Heel toevallig waren twee andere schrijvers van de Nouveau Roman, namelijk Nathalie Sarraute en Marguerite Duras eveneens begonnen met het neerschrijven van hun jeugdherinneringen. En ook hun herinneringen bleken geen traditionele autobiografie te zijn. Blijkbaar bestaat er dus wel degelijk iets als de Nouvelle Autobiographie. Toen ik ongeveer tachtig pagina's geschreven had kwam ik tot het besluit dat tweehonderdvijftig pagina's veel te weinig was en dat ik meer dan zevenhonderd pagina's nodig zou hebben. Aangezien ik niet van dikke boeken houd, leek het me handiger om drie delen van ongeveer tweehonderdvijftig pagina's elk te schrijven, die men evenwel los van elkaar kan lezen. Het zijn dus geen drie delen van een en hetzelfde boek. Men kan elk boek afzonderlijk lezen. Ieder deel is immers opgebouwd rond een specifiek thematiek. Le miroir qui revient is een familiekroniek van de Robbe-Grillet-clan. Ik ben opgegroeid in een zeer politiek geëngageerde familie. Mijn ouders waren uiterst rechts, fascistisch zelfs. Ze waren aanhangers van Pétain en Maurras en sympathiseerden met het nationaal-socialisme. De politiek staat dus centraal in dit eerste deel. In deel twee Angélique ou l'enchantement heb ik het over mijn ontluikende seksuele fantasieën die bij mij als kleine jongen vorm begonnen te krijgen. Ik heb heel vroeg zeer uitgesproken sadomasochistische fantasieën gehad. Dat hoort niet thuis in de familiekroniek van deel een, omdat ik daar met mijn familie niet over sprak. Ik was zeer aan mijn moeder gehecht en vertelde haar alles, behalve dat. Ik begreep dat ik haar dat niet kon vertellen. In deel drie, dat La mort de Corinthe zal heten, heb ik het over de laatste jaren van het leven van Henri de Corinthe en de geschiedenis van de Nouveau Roman sinds de jaren vijftig.’

Fascisme en sadomasochisme

Alain Robbe-Grillet zegt dat hij schrijft om de nocturne monsters die in hem sluimeren te bezweren. Om welke monsters gaat het hier?

‘Het ene monster is dat van de politiek. Als zoon van een rechtse vader geloofde ik toen ik jong was in het nationaal-socialisme omdat dit regime voor recht en orde opkwam. Daarom ook ben ik tijdens de oorlog in Duitsland gaan werken in een wapenfabriek in Nürnberg waar Panzers gebouwd weren. Duitsland was een net land met veel bloemen en lachende blonde kinderen langs de weg. De Duitse soldaten hielpen oude vrouwtjes de straat oversteken. Het Duitse volk was bijzonder vriendelijk en het leek gelukkig. De Duitsers geloofden alles wat de propagandamachine van het regime hun wijsmaakte. Ze hadden geen weet van het bestaan van de gaskamers, en ze wilden het ook niet weten. Toen ik na de instorting van het Derde Rijk het bestaan van de concentratiekampen vernam, betekende dat voor mij een enorme schok. Ik weet dat ik niet opnieuw zal vervallen in de politieke waanzin van het fascisme, maar ik vrees dat dat voor anderen wél eens het geval zou kunnen zijn. Het monster van het fascisme sluimert. Het andere monster is dat van het sadomasochisme. Voor mij is het sadomasochisme van fundamenteel belang voor mijn genitaal functioneren. Het spreekt vanzelf dat men dit monster moet bestrijden. Men mag er wel mee spelen maar het niet verwezenlijken. Nu zijn er twee manieren om het monster van het sadomasochisme te bezweren. De eerste methode is die van het puritanisme. Men sluit zijn ogen, men zwijgt erover. Dit is volgens mij een zeer slechte methode. De tweede methode is die van de katharsis. Deze bestaat erin het monster onder ogen te zien, het nauwkeurig te beschrijven of te laten zien in boeken of films. De Grieken deden dit al. Het antieke Griekenland dat zo wijs en vreedzaam was, had het meest immorele en gewelddadige theater dat men zich kan voorstellen. In elke Griekse tragedie is er wel een vadermoord, een moedermoord of een geval van incest. De verborgen monsters werden op het toneel geplaatst zodat iedereen ze kon zien. Hierdoor werden ze onschadelijk gemaakt. Ik geloof dat de katharsisfunctie een van de belangrijkste functies van de literatuur is. Daarom heb ik mijn echtgenote Catherine ook aangespoord haar erotische fantasieën neer te schrijven³. In de hoofden van de mensen zitten heel wat monsters verscholen. Sommigen zijn zich daarvan bewust, anderen niet. Misdadigers zijn meestal degenen die zich niet bewust waren welk monster ze in hun hoofd hadden. Er zijn een aantal psychoanalisten die zich over mijn romans gebogen hebben en die tot de conclusie gekomen zijn dat ik een ernstig geval was, maar van het onschuldige genre. Omdat ik door mijn schrijven mijn eigen monsters beheerst heb. Indien ik geen schrijver geworden was, was ik misschien een massamoordenaar geworden.

■

1.	Robbe-Grillets allereerste boek Un régicide geschreven in 1949 verscheen na Les gommes.
2.	De Nederlandse vertaling van het boek van Nathalie Sarraute verscheen in de reeks Privé-Domein van De Arbeiderspers, dat van Marguerite Duras bij Meulenhoff.
3.	Catherine Robbe-Grillet heeft onder het pseudoniem Jeanne Berg twee erotische romans geschreven L'image (1957) en Cérémonies des femmes (1985), uitgegeven door respectievelijk Les Editions de Minuit en Bernard Grasset.

Guy Decoene is vertaler en schrijft over Franse literatuur in diverse Belgische dag- en weekbladen.