Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

De kortstondige schijn en het eeuwige zijn
Een geschiedenis van de roem

The Frenzy of Renown Fame and its History door Leo Braudy Uitgever: Oxford University Press, f 84,60 Importeur: Van Ditmar

Frans Boenders

In zijn beroemde schilderij Las Meninas, vier jaar voor de dood van de schilder gemaakt, beeldt Velasquez zichzelf af met het kruis van de Orde van Santiago op zijn borst. Toch verhief koning Filips IV de schilder pas acht maanden voor diens dood in de aristocratische orde. Waarschijnlijk is het ereteken later aan het schilderij toegevoegd. Het doet niet zo veel terzake; het gaat om de schilder die voor het nageslacht wilde blijven leven als aristocraat. Met het oog daarop was hij bereid zijn publieke beeld te manipuleren.

Van de Vlaamse schrijver Maurice Gilliams staat bekend dat, toen hij vernam dat het koning Boudewijn had behaagd hem in de adelstand te verheffen, hij de koninklijke gunst als vanzelfsprekend begroette omdat hij zich ‘eigenlijk altijd al’ een aristocraat had gevoeld. Gilliams, die als schrijver nooit bij zijn dun publiek in 't gevlij had willen komen, bleek makkelijk te lijmen voor het vorstelijk gunstbewijs. ‘Gewoon’ beroemd worden leek hem nauwelijks te interesseren, en paradoxaal genoeg maakte die ogenschijnlijke onverschilligheid hem uiteindelijk juist uiterst beroemd.

In Gilliams' geval zou men zich terecht kunnen afvragen of de uiterlijke erkenning van zijn innerlijk aristocratische levensvorm wel als een serieuze bekroning mag worden gezien. Wie naar de geest aristocraat is die weet toch dat alle andere vormen van aristocratie onecht zijn? Maar men mag niet vergeten dat roem - ook voor wie te kennen geeft daar niet om te malen - in de historische feitelijkheid het hoofdmotief is van het menselijke handelen. Voorts gold, tot nog niet zo lang geleden, de stelling dat alle ‘ware’ roem haar model vond in de stille want vanzelfsprekende roem van de aristocraat. In zijn naar om vang en detailonderzoek indrukwekkende studie over de roem schrijft Leo Braudy daarover: ‘Wie naar status verlangde aan de top van de sociale piramide plunderde de voorbije eeuwen, vooral de riddertijd, op zoek naar uitvoerige deviezen.’ Gilliams vormt een uitzondering in de bent van artiesten wier hoogste ambitie erin lijkt te bestaan - met de woorden van Braudy - ‘to be thought a man of Genius’. Let wel, kunstenaars willen niet zozeer de rustige zekerheid bezitten een genie te zijn als wel beschouwd te worden als een genie. Waarom jagen zij, en talloze andere niet-artistieke roemzuchtigen, het succes zo hartstochtelijk na, wetend - of ten onrechte niet wetend - dat ziekte het lichaam velt maar dat succes de ziel doodt? Verbleekt geestelijke grootheid in het oog der mensheid dan zozeer naast de roem? Faam laat zich overigens enkel sporadisch met onsterfelijkheid associëren. De regel is dat men bekendheid op aarde nastreeft, hier en nu, misschien wat later dan verhoopt maar alleszins tijdens het leven. Eeuwig leven is een religieus denkbeeld, en valt buiten de huidige strategieën van de roem. Ook kunstenaars willen hun succes nú.

Maurice Gilliams

Velasquez' zelfportret op het schilderij Las Meninas met het kort voor zijn dood in 1659 toegevoegde kruis

Plaatsvervangers

Haakte men vroeger naar erkenning, dan moeten de ‘sterren’ van vandaag het meestal stellen met herkenning aangezien ze geen denkbeelden hebben die erkenning kunnen krijgen. Gewoon herkend worden, op publieke plaatsen wel te verstaan; uittreden uit de anonieme massa en aldus het gevoel krijgen íemand te zijn. Iets diepers of hogers zit er niet meer bij.

In het tijdperk van het zien en het beeld lijkt het de grote droom van de meeste mensen gezien te worden, herkend en aldus tijdelijk verlost van een innerlijke leegte. De ziekte van de mens bestaat erin te haken naar schijn, en geen vrede te hebben met het zijn. Want de mens is een streber en geen roos die zomaar staat te bloeien, naar het vers van Angelus Silezius: De roos kent geen waarom en bloeit omdat ze bloeit, / is onbekommerd en heeft niet de wens gezien te worden.’ Wat de mens doet, doet hij in het openbaar. Hij vraagt om erkenning, om waardering als het kan. Zelfs de publieke afkeuring, als die zich aandient, is hem liever dan volslagen onbekendheid. (Denk aan politici) Ongemerkt wil hij niet passeren.

Alleen de godsdiensten gingen (en gaan) tegen de begeerte naar faam in. Althans de leer. De praktijk geeft vaak wat anders te zien. Aan het hoofd van de rooms-katholieken stonden (en staan) ‘prinsen’ van de kerk die het, wat eerbetoon en publiekssucces betreft, zich aardig lieten (en laten) aanleunen. Men vergoelijkt zulke schuine schaatsen van hoogwaardigheidsbekleders - in feite de plaatsvervangers van de Jezus die bescheidenheid predikte - door te wijzen op het ‘hogere’ doel ervan: de universele luister van een universele heilsboodschap. Maar hoe verklaart men dan dat een op zijn minst even universele prediking als het boeddhisme aan een dergelijke verleiding nooit heeft toegegeven? De boeddhisten zien in dat het verlangen naar roem haaks staat op het nobele pad naar de verlichting. Wie bekendheid nastreeft maakt het zichzelf onmogelijk het heil te bereiken. Overigens ligt het oosters ideaal van menselijk geluk, juister: van optimale ontplooiing, in het verlengde van de opvatting dat wijsheid niet te bereiken valt in een leven van publieke belangstelling en officieel aanzien. De taoïsten bijvoorbeeld gebruiken graag het beeld van het onbewerkte blok hout, of van het water dat zich terugtrekt. Roem is welbeschouwd een last, een gesel, het vergiftigde geschenk van een demon. De anoniem geworden heremiet, die zijn varkens en honden voedt als waren het hoge gasten, is de waarachtige held, een engel van onbekendheid.

Bovenstaande bedenkingen zal men tevergeefs in Braudy's studie over de roem zoeken. Het historische materiaal van Braudy's The Frenzy of Renown (de titel is ontleend aan wat Matthew Lewis de hoofdpersoon van zijn beroemde roman The Monk toeschrijft) is vooral literair, al begint hij zijn studie met een veldheer, Alexander de Grote die hij de ‘eerste beroemdheid’ noemt, en passeren verder hele slagorden staatslieden, tirannen, kerkvaders en vedettes de revue, van Cicero, Julius Caesar, Octavianus, Augustus, Caligula, Nero, via de heilige Augustinus, Karel de Grote en Franciscus van Assisi, tot Abraham Lincoln, P.T. Barnum, Charles Lindberg en Marilyn Monroe.

Onverschilligheid

Het zijn stuk voor stuk knappe hoofdstukken, gedetailleerde portretten die bol staan van verbluffende eruditie en witticisms, intelligente tournures, spitse vondsten en vernuftig geformuleerde meningen. Maar op zijn allerbest is Braudy - niet voor niets hoogleraar in de literatuur - wanneer hij schrijft over zulke literaire beroemdheden als Poe en Baudelaire, en over de avant-garde. Uit de uitspraken die Braudy hier ten beste geeft zou ik kunnen blijven citeren.

De dandy uit de negentiende eeuw heeft een bijzonder subtiele verhouding tot beroemdheid, zegt Braudy, hij cultiveert ‘een verlangen op te vallen door zijn onverschilligheid om op te vallen’. En nog een spitse observatie: ‘To celebrate any living artist as avant-garde is a contradiction in terms. To be avant-garde is to belong tot the future; the judgment of the present is irrelevant.’ Het is een opinie die talrijke hedendaagse beeldende kunstenaars, die de roem nastreven, met vrucht kunnen overwegen. Kunst, of wat daarvoor doorgaat, wacht vandaag niet meer de erkenning door het nageslacht af maar participeert, zoals alle andere domeinen van het leven, aan de drang naar onmiddellijk succes. ‘De moderne preoccupatie met roem,’ aldus nog Braudy, ‘wortelt in de paradox dat, naarmate de voortschrijdende kennis en de aldoor toenemende wereldbevolking de futiliteit van het individu lijken te onderstrepen, ook de manieren om persoonlijke erkenning te krijgen talrijker zijn geworden.’

De democratie, waarin individuen naast elkaar optreden en in permanente uitwisseling elkaar vertegenwoordigen, werd in het Amerika van de vorige eeuw gaandeweg een theater met acteurs die elkaar de zichtbaarheid niet of nauwelijks gunden. Wie het langst en het voordeligst gezien wordt, is in zo'n theaterdemocratie ook de beste en de beroemdste. En steeds minder individuen weigeren aan het verderfelijke paar voyeurisme/exhibitionisme te offeren.

Misschien was Freud een van de laatste weigeraars. De Weense psychiater, het is bekend, weigerde gefilmd te worden terwijl hij ook niet op de band sprak omdat hij dacht dat zijn bewegend, sprekend beeld zijn ziel zou stelen; Freud, de grote positivist, had nog last van sporen van magisch denken. Of leed hij gewoon aan hoogmoed en vond hij wat hij vertelde zo uniek dat het niet gereproduceerd mocht worden? Maurice Blanchot, wellicht de grootste Franse wijsgerige schrijver, wil niet geïnterviewd of gefotografeerd worden. Uiterste bescheidenheid dan wel extreme zelfoverschatting? Maar wie niet fotografisch of elektronisch gezien kan worden, bestaat tegenwoordig niet meer.

Maatschappelijk verankerd

Hoe gaat de roem er in de toekomst uitzien? vraagt Braudy zich aan het einde van zijn lange historische zoektocht af. Hij hoedt zich voor een te faciel pessimisme, en constateert alleen dat beroemde personen vandaag niet zozeer persoonlijkheden zijn als wel verhalen over personen. Anders gezegd, beroemdheid brengt depersonalisatie met zich mee, omdat het publiek domein zich, al dan niet met de instemming van het ‘slachtoffer’, van de privé-persoon meester maakt. ‘To be talked about is to be part of a story, and to be part of a story is to be at the mercy of storytellers - the media and their audience.’ In de komende decennia zal de banalisering van wie eens waarachtige persoonlijkheden heetten nog toenemen.

Op de laatste pagina's van zijn soms wat al te uitgesponnen studie ontpopt Braudy zich als een beminnelijk moralist die oproept de oude tegenstelling tussen de publieke persona - de ‘beroemdheid’ - en de privé-persoon op te heffen, om te onderzoeken hoe een steeds grijzere maatschappij, die steeds meer drijft op de behoefte aan individuele onderscheiding, haar faamdrift kan ombuigen tot vehikel van nieuwe waarden zoals saamhorigheid en gemeenschappelijke verantwoordelijkheid, ‘a socialist individualism, to name only one possible oxymoron that might subsume the outdated polarities of the past’.

Het verlangen naar faam - ook artistieke en ‘geestelijke’ faam - zou nooit los mogen staan van de maatschappelijke verankering van de roemzuchtige. Zonder die zingevende verbinding komt ook de beroemdste figuur, ja juist hij, in een vacuüm terecht. Hij vraagt pathetisch om een sociale status maar acht zich tegelijk, als beroemdheid, ontslagen van elke sociale verplichting. Het narcisme in zijn naarste gedaante! Braudy eindigt zijn summa van eruditie niet met een waarschuwing ten aanzien van ons tijdsgewricht, niet met een ‘wetenschappelijke’ prognose, wel met een ouderwetse aansporing tot de verwezenlijking van een soort libertair socialisme waarin het begaafde, beroemde, succesrijke individu in dienst staat van een rechtvaardige samenleving. The Frenzy of Renown lijkt op een subtiele manier schatplichtig aan de zuiverste idealen van 1968.

■