Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Een jonge Roland Barthes met zijn moeder en broer

Even kernachtige als apodictische stellingen
Roland Barthes over fotografie

De lichtende kamer door Roland Barthes Vertaling Maartje Luccioni Uitgever: De Arbeiderspers, f 32,50

Mariette Haveman

De Lichtende Kamer zoals La Chambre Claire in het Nederlands heet is waarschijnlijk Barthes' meest gelezen boek, na Mythologieën. Het gaat over fotografie, althans de eerste helft. De tweede helft gaat ook wel over fotografie, maar meer nog over Roland Barthes, speciaal over zijn relatie tot zijn moeder. Barthes heeft zich tot taak gesteld om de fotografie op haar zuiverst en naïefst te beschouwen, zonder tussenkomst van kennis, intellect en analytisch taalgebruik, ‘want telkens als ik zo'n systeem een beetje had geprobeerd, voelde ik een taal vorm aannemen die onontkoombaar afgleed naar kleinkrijgen en betutteling, zodat ik elke keer wegsloop en het elders opnieuw probeerde: ik veranderde van taal.’ Wat hij zoekt is een fenomenologie van de fotografie: ‘Ik wilde met alle geweld weten wat de fotografie eigenlijk was, welke wezenstrek hier nu wel het verschil uitmaakte met andere beelden.’

Het eerste wat je van dit boek kunt zeggen is dat het prachtig geschreven is. De stijl is zo vloeiend en kernachtig dat zelfs Barthes' talrijke navolgers en imitatoren van het zweterige type hem niet hebben kunnen vermoorden. Als ik het boek nu weer lees treft het me nog steeds, wat veel zegt over de uitstekende Nederlandse vertaling.

Misschien is De Lichtende Kamer daarmee al briljant, en nog extra door de koppige eigenzinnigheid waarmee Barthes zijn onderwerp onderzoekt en bewerkt. ‘De’ fotografie samenvatten in een analyse van je eigen ontroering om een jeugdfoto van je pas gestorven moeder, en daar een heel boek aan ophangen: het is iets dat je moet durven, en dat je moet kunnen. Er is weinig vreselijkers dan zo'n benadering, uitgevoerd door de verkeerde persoon. Vanuit dit oogpunt bekeken is het een mooi en gedurfd boek.

Foto van Robert Doisneau (1934)

De Lichtende Kamer is daarbij (zoals de meeste van Barthes' geschriften) doortrokken van het ongegeneerde streven om hooggestemd en fijnzinnig te zijn. Barthes heeft veel geschreven over stijl en schrijven, en veel over fotografie. De Lichtende Kamer is een combinatie van de twee: een poging om in grote stijl te schrijven over de essentie van de fotografie. Bovendien is het zijn laatste boek. Het wordt wel beschouwd als de afronding van zijn oeuvre, wat al te mooi lijkt te kloppen met Barthes' ontijdige dood, enkele maanden na verschijning.

De hooggestemdheid en fijnzinnigheid maken dat je bij het lezen van dit boek voortdurend de neiging hebt om op je tenen te lopen. Een hoeveelheid humor had de taak iets kunnen verlichten, maar Barthes is geen schrijver die zijn lezers op dat punt tegemoet komt.

Dat is, mét de stijl, iets dat bewondering afdwingt en dat tegelijk een beetje stuitend kan zijn. Het eerste dat Barthes van zijn ideale lezer vraagt is affiniteit, een inschikkelijkheid voor het soort vragen die hij zich stelt en de manier waarop hij daarbij te werk gaat. Het onderwerp staat op de tweede plaats. Het is een manier van schrijven die de demonstratie vormt van een terugkerend thema in Barthes' geschriften: dat echte schrijvers schrijven om te schrijven, en niet om Iets te schrijven. Het heilige moeten zit hem eerder in de handeling dan in de boodschap. Men volgt de Schrijver in zijn Denken, of niet.

Definitie

Ik ben het daar maar half mee eens, en een van de consequenties van die stelling heeft hij zelf verschillende malen gedemonstreerd, onder andere in zijn essays over fotografie (ook in die over het schrijven): in het betrekkelijke gemak waarmee hij het ene standpunt voor het andere milt - als de Stijl en de Smaak dat eisen.

Barthes heeft zich eerder dan wie ook bezig gehouden met het probleem van de ‘taal’ van de fotografie, en geprobeerd daar zoiets als een syntaxis in te ontdekken. Toen dat niet helemaal lukte, en toen het onderwerp in de mode raakte, is hij geleidelijk van koers veranderd (‘weggeslopen’). In 1962 schreef hij nog over de taal van de fotografie: ‘De fotografische paradox kan gezien worden als de co-existentie van twee boodschappen, de ene zonder code (het fotografische analogon), de andere met een code (de “Kunst” of behandeling, het “beschrijven” of de retoriek van de foto).’ In De Lichtende Kamer (1980) is helemaal geen sprake meer van een taal of herleidbaar systeem in de fotografie: ‘de Fotografie is het absolute Bijzondere, het soevereine Toeval, doof en dom, het Zo Maar... kortom, de Tuché, de Gelegenheid, de Samenloop, de Werkelijkheid, in al haar onvermoeibare uitdrukkingsvormen.’ Het lijkt alsof Barthes in 1980 zo moe is van zijn eerdere pogingen tot het definiëren van de fotografie dat hij in wanhoop zijn handen in de lucht gooit en een definitie te voorschijn goochelt die alle andere in één klap omver gooit. Je kunt hem prijzen en vrezen om zijn koelbloedigheid op dit gebied: loyaliteit aan een idee is geen typische eigenschap van hem (noch van zijn navolgers, van wie de meesten hem vroeg of laat aan de dijk hebben gezet).

Wat is dan wel een typische eigenschap van hem? Bestaat er wel zoiets, afgezien van zijn kameleontische aard?

Barthes maakt in dit boek (onder andere) een vergelijking tussen de fotografie en het theater, als een kunst van het eenmalige gebaar. Wat mij in die vergelijking frappeert is niet zo zeer de vergelijking zelf alswel de speciale toepasselijkheid ervan op de schrijver. Natuurlijk zit in elk schrijven een mate van akrobatiek, tenslotte moet men de lezer voor zijn opvatting zien te winnen, en dat is een kunst. Maar het lijkt alsof voor Barthes in de praktijk niet de fotografie maar het schrijven vóór alles een gebaar is waarmee - in grote stijl - wordt gezeg: dat is het. Zo is het. Aan dat gebaar en vooral aan de originaliteit van dat gebaar wordt veel opgeofferd. Het is iets dat in extreme vorm wel wordt aangeduid als schmieren, en in nog extremere vorm als de acte gratuit het effect gaat voor de functie van de handeling.

Een uitvloeisel daarvan is het voor mijn gevoel excessieve belang dat Barthes aan een bepaald type apodictische stellingen lijkt te hechten: ‘Een foto is altijd onzichtbaar: het is niet de foto die men ziet’; ‘De Dood is de eidos van de Foto’; ‘Aangezien alle foto's incidenteel zijn en daarom buiten het zinvolle vallen kan de Fotografie alleen een betekenaar voortbrengen (een algemeenheid beogen) door een masker aan te nemen.’

Gratuite stellingen

Mijn tegenzin tegen dit soort uitspraken is dat ze een haast profetische, tegenspraak-uitsluitende vorm koppelen aan een opvallend breedvoerige armoede aan inhoud. Het zijn tamelijk gratuite stellingen die makkelijk omgekeerd kunnen worden, en met evenveel flair en virtuositeit verdedigd (‘Foto's hebben een op vallende neiging om een algemene betekenis aan Je nemen, iets waarvan dankbaar gebruik wordt gemaakt in Amerikaanse presidentiële campagnes’).

Het opvallende van die manier van denken in stellingen is dat die denkwijze inderdaad sterk gekoppeld is aan een bepaalde stijl. Het spreken in hoofdletters (de Vrijheid, de Geschiedenis, de Bourgeoisie, de Fotografie) en het veelvuldige retorische gebruik van zelfontworpen fenomenologische tegenstellingen (‘Aan het Weinig-Beeld van de lectuur beantwoordt het Een-en-al-Beeld van de Foto’) leiden als vanzelf tot een voorkeur voor paradoxen:

‘Want dit is de paradox van het reizen bij Voltaire: dat het een bewegingloosheid manifesteert’ et cetera. Barthes is een schrijver die

[p. 10]

zich openlijk laat leiden door de retorische middelen die hem ten dienste staan. Zoals zijn meest trouwe en sympathiserende leerling, Susan Sontag het formuleerde: ‘Van de keus aan middelen die Barthes bezat om zichzelf iets te zeggen te geven - hij had een uitzonderlijk lenige capaciteit tot ingenieus generaliseren - was de meest elementaire zijn aforistische vermogen tot het oproepen (to conjure up) van een levendige dualiteit: alles kon verdeeld worden in ofwel zichzelf en zijn tegenstelling, of in twee versies van zichzelf.’

Mythe

Zo'n tweedeling tref je ook in De Lichtende Kamer, en wel in het beroemde onderscheid dat hij maakt tussen het studium en het punctum van foto's. Studium is alles wat vooropgezet, esthetisch overdacht, ‘cultuur’ is aan een foto, ‘het uitgestrekte terrein van de achteloze begeerte, de losse belangstelling, de gedachteloze voorkeur’; Punctum daarentegen is ‘het toeval dat mij in die foto treft (maar mij ook kwetst, aangrijpt)’, de ruwe materie of ‘natuur’ van een foto. De tweedeling biedt een in zijn eenvoud aantrekkelijke retorische vorm die in de praktijk ook zeer werkzaam lijkt: iedereen kent een grote hoeveelheid van die matig interessante, ‘mooie’, beschaafde foto's, en een klein aantal die hem werkelijk na aan het hart staan omdat er ‘iets’ mee is. Studium en punctum, wat wil je nog meer.

Maar hoe interessant is die stelling goed beschouwd? Het eigenaardige van de tegenstelling die Barthes hier opvoert zit hem in de formele rigiditeit, waar hij zich nu juist tegen zegt te verzetten. Juist in een boek waarin hij zich expliciet keert tegen ‘de wetenschap’ en het analytische denken kiest hij voor een beschrijvende vorm die zo star is als het meest verstokte ‘Wetenschappelijke’ schema: de Natuurlijke versus de Cultuurgebonden Foto. Dat maakte op mij de indruk van een mythe van het type waar Barthes vroeger zelf veel over heeft geschreven.

Ik geloof met Barthes dat het toeval een centrale rol speelt in de speciale kwaliteit van een foto (even beslissend als ‘de gelukkige inval’ in de literatuur, maar die vergelijking kom je bij Barthes niet tegen), en ook dat de uitzonderlijk directe relatie met de werkelijkheid daar een rol speelt, maar ik ben het niet eens met de esthetische categorieën die hij daar aan verbindt. Voor hem zijn kiekjes de enige echte foto's, speelt vorm in de fotografie geen rol en is het de professionele fotografie alleen bij hoge uitzondering vergund een dergelijke ‘pijlsnelle mutatie in mijn belangstelling’ te bewerkstelligen. Dit is een romantisch idee waarmee verfrissend wordt afgerekend met de berg pretentieuze onzin die ons als kunstfotografie onder de neus wordt geschoven. De vraag is alleen of dat idee genoeg aanleiding biedt voor de absolute kwalitatieve tweedeling kiekjes-kunst die Barthes aan zijn punctum-studium verbindt. Alle saaie kunstfoto's ten spijt is mijn ervaring dat juist de echte kiekjes in doorsnee erg simpel van vorm en voorspelbaar van inhoud zijn, terwijl de kunst van de grote reportagefotografen die Barthes allemaal kent, maar niet noemt, juist ligt in een ongeëvenaard begrip van de werking van het toe val.

Wat Barthes in feite doet is middelmatige ‘kunstfoto's' vergelijken met uitzonderlijke toevalstreffers, en daar een algemene conclusie aan verbinden. Een enkele keer doe je een goede vondst tussen de stapeltjes op de rommelmarkt en dat is een zeldzaamheid om te koesteren, maar als ik mocht kiezen nam ik toch een foto van de grote Franse fotograaf Robert Doisneau die kon goochelen met het toeval zoals Barthes goochelt met woorden.

Waar de fotografie ook mag staan in de rangorde der kunsten (dat zal elke echte liefhebber uiteindelijk een zorg zijn), grote fotografie is een kunst, waar ‘punctum’ en ‘studium’ onontwarbaar hun deel in hebben. Wie dat ontkent heeft nog nooit de moeite genomen zijn eigen amateurfoto's te vergelijken met die van een werkelijke meester in het vak (Barthes zelf verkondigt met enige trots dat hij nooit een foto maakt omdat hij er het geduld niet voor heeft).

Dit is Barthes op zijn slechtst, maar het is geen volledige beschrijving van wat dit boek te bieden heeft. Het mooist is het waar Barthes de retorica van paradoxen en antitheses even achter zich laat om zichzelf te observeren, ‘op zoek naar de waarheid van dat gezicht waar ik van had gehouden’, zijn moeder. De vorm waar Barthes in deze gedeelten voor kiest is die van Proust, de door hem zeer bewonderde vader van het subjectieve schrijven die in De Lichtende Kamer dan ook vijf keer genoemd wordt. Zo schrijft Barthes over een jeugdfoto van zijn moeder: ‘...maar ik blijf er van overtuigd dat die foto alle mogelijke attributen in zich verenigde waaruit mijn moeders wezen was opgebouwd, en waarvan omgekeerd de annulering of gedeeltelijke verandering mij had terugverwezen naar die foto's van haar, die mij niet voldeden.’ Proust!

Dit zijn de meest verrassende en authentiekste gedeelten van het boek, en vooral hier bereikt hij af en toe wat hij in zijn inleiding aankondigt: een beschrijving en evocatie van gevoelens, waarvan je de verwoording nooit tegenkomt in boeken over fotografie. Zoals de uitspraak: ‘Zo bestaat het hele leven uit een serie kleine eenzaamheden.’

De grootste kwaliteit van dit boek is dat het de lezer sterk prikkelt tot nadenken door hem te provoceren en te wijzen op onvermoede gezichtspunten, al heeft het dat effect in de praktijk maar zelden. Van alle ideeën die Barthes de wereld in heeft gestuurd zijn er weinig met zo veel gretigheid geadopteerd als juist het vederlichte studium en punctum. Maar dat is een lot dat elke schrijver bedreigt, en niet iets dat je hem kwalijk kunt nemen.

■