Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 10]

Een dooltocht door de emplacementen van het geheugen
Dennis Potters roman ‘Dubbelspoor’

Dubbelspoor door Dennis Potter Vertaling Michael Eenhoorn Uitgever: Bert Bakker, 208 p., f 27,90

Douwe Draaisma

Er is geheugenverlies en geheugenverlies en helaas worden die twee nogal eens verward. Bij de klassieke amnesie wordt het verleden gewist, maar er is ook een vorm die de patiënt zijn toekomst ontneemt. Verreweg de beroemdste patiënt uit de amnesieliteratuur, Henry M., leed aan die tweede vorm van geheugenverlies. Bij hem raakte door een mislukte hersenoperatie het inprentingsvermogen in het ongerede. Zijn geheugen voor het verleden bleef intact, maar hij verloor het vermogen nieuwe herinneringen te vormen. Zo was zijn verleden al bij zijn leven afgesloten en voltooid. Het te ruim gehanteerde lancet had hem afgesneden van zijn toekomst.

De roman Dubbelspoor van Dennis Potter, in ons land vooral bekend door The Singing Detective, gaat over de klassieke variant van geheugenverlies. Een man die later John zal blijken te heten raakt van het ene moment op het andere al zijn vergaarde herinneringen kwijt. Hij zit in de restauratiewagen van de trein naar Londen als hij met een simpele pennestreek wordt afgesneden van zijn persoonlijk verleden: ‘De catastrofe voltrok zich even snel als een val in een open put en het op de bodem breken van alle botten in zijn lichaam.’ Voor John begint vanaf dat ogenblik een gedwongen bestaan in de tegenwoordige tijd. Hij kijkt naar beneden; op zijn bord ligt een vis, half opgegeten door zijn vorige zelf.

Johns falende geheugen wekt onmiddellijk de nieuwsgierigheid van de andere reizigers. Op hun advies doorzoekt hij zijn zakken. Er is niets dat hem op het spoor van zijn verleden brengt, geen rijbewijs, geen sleutels, zelfs geen treinkaartje. Een van de medereizigers verzekert hem dat hij in ieder geval geen Welsh accent heeft (‘Dat is zeker een opluchting, hè?’). Hij weet niet waar hij vandaan komt en dus ook niet waar hij heen moet. Even later staat hij zonder bagage, zonder verleden, als een hedendaagse Kaspar Hauser, in het geroezemoes van een stationshal.

Voor de lezer is de situatie op dit moment nog overzichtelijk: een man is zijn geheugen kwijt, eigenlijk weet hij dus niets meer over zichzelf dan wij, we wachten af wat hij zoal gaat ondernemen. Maar al snel laat Potter de lezer delen in de desoriëntatie van zijn hoofdpersoon. John weet niet of de beelden die in zijn bewustzijn opduiken herinneringsflarden, fantasieën of herinnerde dromen zijn en de lezer weet dat evenmin. Vanaf het moment dat John uitstapt neemt de verwarring alleen maar toe: er zijn dromen in dromen, fantasieën, uittredingen, déjà vu's, hallucinaties. Telkens als John weer wat vat begint te krijgen op wat er omgaat in zijn geest laat Potter het beeld even rimpelen en begint een andere episode. Net als The Singing Detective lijkt Dubbelspoor zich af te spelen in die laag in het bewustzijn waar we ons bij het inslapen in weg voelen zinken: een snelle reeks beelden, geluidloos, chaotisch, beelden waar we nooit meer dan een glimp van opvangen omdat juist het gadeslaan ze weer doet verdwijnen.

Dennis Potter
UNIVERSAL PICTORIAL PRESS

Gelukkig wordt na de eerste paar hoofdstukken Helen geïntroduceerd, Johns vrouw. Dank zij haar komen we wat meer over John te weten. Hij was tot voor enkele maanden als art directer in dienst van een reclamebureau maar had plotseling zijn ontslag gekregen, midden in een advertentiecampagne die met afbeeldingen van half ontklede vrouwen de stagnerende markt voor personal computers nieuwe impulsen moest geven. Na zijn ontslag had hij zich als een bezetene toegelegd op het schilderen van wilde bloemen. Het ingespannen werk bracht hem op de rand van overspanning. De reis naar Londen was nodig om zijn werk aan een uitgever te laten zien.

Onverteerde resten

Niemand raakt zomaar zijn geheugen kwijt. Was de amnesie van Henry M. het gevolg van een concreet organisch letsel, de geheugenstoornis van John heeft meer van een hysterisch verlamde hand. Gaandeweg wordt duidelijk dat zijn geheugen niet is verdwenen, maar juist gebruik maakt van de schemertoestand in zijn bewustzijn om een paar oude rekeningen te vereffenen. Terwijl John door de stad dwaalt komen uit de diepten van zijn bewustzijn herinneringen naar boven die al lang verteerd hadden moeten zijn. Onder de oppervlakte is alles in beroering geraakt, even tastbaar als het gedempt en aanhoudend gerommel van ondergrondse treinen dat hij onder zijn schoenen voelt: ‘Er moesten daar grotten zijn die voor hem verborgen bleven, waarin de donder rommelde en met muren die glommen van de regen.’

Zoals iemand die misselijk is alleen uit een maag bestaat en zich overgeleverd voelt aan een orgaan dat een eigen wil heeft gekregen, zo voelt John zich overgeleverd aan zijn opspelend geheugen. Er wringen zich voortdurend onverteerde resten naar boven. Hij ziet zichzelf weer als kind in de studeerkamer van zijn vader, een dominee die lange, galmende monologen afsteekt, hem zijn preken voordraagt (‘een labyrint van metaforen waarin John gegarandeerd na de eerste paar lange zinnen de draad volledig kwijt was’), hem straft als hij niet stil zit en hem daarna ook nog eens dwingt hardop te zeggen dat die straf terecht is. Bij de plotselingen terugkeer van deze herinneringen heeft hij het gevoel bij de keel te worden gegrepen. Even later droomt hij met een hallucinerende levendigheid dat hij een jong hoertje van de straat in een taxi sleurt en haar zo stevig in bedwang houdt dat hij het ongelukkige kind aan het eind van de rit per ongeluk blijkt te hebben gewurgd.

Als om het gelijk van Freud te bewijzen zijn er behalve de verdringingen en de symbolise ringen in de droom ook de nodige seksuele impulsen. Ze worden gekanaliseerd in de fantasie, opnieuw zeer levendig, dat hij in een bor deel verzeild raakt of dat Angela, een vriendin (‘haar lippen waren altijd een beetje vochtig: alsof ze net iets vettigs had gegeten’), hem met de mond bevredigt.

In de loop van het boek beginnen de herinneringen voor de lezer een patroon te vormen Een goed deel van het plot bestaat uit de geleidelijke reconstructie van het trauma dat tot het geheugenverlies heeft geleid (en mag dus niet verklapt worden). Voor John zelf lijken de beelden afkomstig uit een afzichtelijke laag, een laag ‘voorbij het rommelen van de ondergrondse trein, onder de dikke wormen en de met slijm beladen slakken, dieper dan de glinsterende rioolbuizen met hun drijvende samengeklonterde uitwerpselen en krabbelende gebochelde ratten, tot aan het boze koninkrijk van de echte monsters.’ Geen wonder, beseft hij in een lucide moment, dat zijn geest de vergetelheid zoekt.

Compromitterende registers

Dubbelspoor is een hitsige thriller, opgespannen in een psychologische roman. Op het niveau van de diepere lagen, dat van de onderaardse emplacementen, wordt bekwaam een broeierige sfeer opgeroepen die in de mooie vertaling van Michael Eenhoorn ook goed bewaard is gebleven. Tot het einde toe blijft onzeker hoeveel werkelijkheid in de verbeelding zit bijgemengd. Pas als John weer thuis komt worden de samenhangen wat duidelijker en valt te taxeren welke personages echt geliquideerd zijn. De meer reflectieve gedeelten, bijvoorbeeld de gesprekken met John die Helen zich voorde geest haalt terwijl ze op hem wacht, benut Potter om te demonstreren hoe weinig mannen en vrouwen van elkaar begrijpen als het over seks gaat. Als John met veel sartriaans gefilosofeer over de scheiding tussen lichaam en geest uitlegt dat hij na de liefdesdaad altijd bevangen wordt door een gevoel van walging, denkt Helen bij zichzelf: ‘Walging? Nou, dank je wel. Hartelijk bedankt.’

Maar vóór alles is Dubbelspoor een malicieuze studie van de dubbele boekhouding in het menselijk geheugen. Het laat zien dat er, naast de gewone archivering van wederwaardigheden, in het verborgene lijsten van verdrongen materiaal worden aangelegd. Die compromitterende registers worden weer tevoorschijn gehaald als we door ziekte of overspanning of om wat voor reden dan ook onze greep op het geheugen verliezen. Pas dan blijkt hoe pijnlijk nauwkeurig ze al die tijd zijn bijgehouden. Niets maar dan ook niets is verdwenen. Geen enkel spoor is gewist. Dubbelspoor is het relaas van de sinistere navorderingen die deze schaduwboekhouding aan iemand kan opleggen.

■