Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

De eerste literaire media-zeepbel
De ‘Angry Young Men’ als publiciteitsstunt

Success stories Literature and the Media in England 1950-1959 door Harry Ritchie Uitgever: Faber and Faber, 257 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 51,25

Chris van der Heijden

Geen carrière zo snel - op en neer - als die van Colin Wilson. Op 28 mei 1956 verscheen het boek waarmee hij zich eerst onsterfelijk beroemd, daarna onsterfelijk belachelijk leek te maken. Dat is The Outsider, een semi-filosofisch werk over de genialiteit in het algemeen en Het Leven in het bijzonder. Wilson was op moment van verschijnen vierentwintig jaar, vader in een mislukt huwelijk en werkman in dertien ambachten. Geweest. Sinds enige tijd had hij alles opgegeven om zijn grootste ambitie te verwezenlijken: schrijven en daarmee roem. Daartoe bivakkeerde hij overdag in het British Museum en sliep hij 's nachts op Hampstead Heath. Een roman moest het worden maar het ding vorderde niet. Met de kerstdagen van 1954 realiseerde hij zich opeens dat zijn eigen leven verbluffend veel leek op dat van de mensen die hij bewonderde: intellectuele zwervers. Hij gooide de roman in een hoek en begon aan een studie. Las alles wat los en vast zat - van Dostojevski tot Shaw, van mystieke geschriften tot Nietzsche - en constateerde dat ‘allen op verschillende manieren hetzelfde beweerden’. In het najaar van '55 was het manuscript gereed en had Victor Gollancz - voormalig uitgever van de Left Book Club, nu in ‘hogere sferen’ - toegezegd het te zullen uitgeven.

Dat laatste gebeurde precies twintig dagen nadat Look Back in Anger van John Osborne in première was gegaan. Het stuk kreeg aandacht maar die viel in het niet bij het lawaai waarmee Wilsons studie ontvangen werd. Philip Toynbee prees het in The Observer, Cyril Connolly noemde het in de Surtday Times ‘een van de meest opmerkelijke debuten die ik in lange tijd gelezen heb’. Dit stond op de zondag vóór officiële publikatie in de krant. Op maandag werd de oplage van 5000 exemplaren uitverkocht. Diezelfde week nog publiceerde de Evening News een achtergrondartikel met de voor de hand liggende titel ‘The Inside Story of the Outsider’. Wilson vertelde erin over zijn leven als bohémien, zijn absolute toewijding aan intellectuele zaken en de hindernissen die hij te overwinnen had. De sensatie ging in spiraal: de Daily Mail wist te vertellen dat de jonge schrijver het zo druk had met interviews dat hij al een week lang louter chocoladerepen at. Vervolgens noemde de Daily Telegraph Wilsons boek ‘provocative, illuminating, adult’, was het volgens Pritchett ‘brilliant’ en voorzag The Listener het van het etiket ‘masterly’. Er kwam geen eind aan.

Wilson poseerde in slaapzak op Hampstead Heath, Wilson verscheen in een van de eerste talk-shows die door de Engelse televisie uitgezonden werden, Wilson figureerde in ‘analyses’ als whizkid van een nieuwe generatie. ‘Printings are so rapid that we are not certain whether the one in hand is the eight or ninth,’ adverteerde Gollancz en illustreerde dat hij uit zijn linkse tijd in ieder geval nog wat propagandatrucs overgehouden had. Het type lulletje rozewater (bril, groezelig hempie, sandalen, corduroy broek) begon in advertenties te verschijnen, de Oxbridge pijp verdween uit intellectuelenkroegen. Treurige blik, vieze nagels en een slepende verschijning raakten ‘in’. Het is dan najaar 1956. Osbornes ruitenbrekende stuk werd door de BBC eerst gedeeltelijk (16 oktober), daarna integraal (28 november) uitgezonden. Een kassucces. Ondertussen was de Suezcrisis, een gecombineerd Israëlisch-Frans-Engelse actie tegen Egypte, op zijn hoogtepunt (28 oktober) en werd voor het eerst duidelijk dat het ‘England rules the waves’ tot het verle- den behoorde. Tegelijkertijd (23 oktober) trokken Russische troepen Hongarije binnen. ‘Something's gone wrong somewhere, hasn't it?’, zegt Alison in Osbornes stuk tegen haar vader. Wie kon het ontkennen?

Links: John Osborne. Boven: Allen Sillitoe, Kingsley Amis en John Braine..

Onder: Colin Wilson

Nekslag

Zoals ieder keerpunt had ook dit zijn orakels nodig. Wilson was dat, had het misschien ook een tijdje kunnen blijven maar begon buitengewoon snel slijtageverschijnselen te vertonen. Anders gezegd: het schoot hem in de bol. Op 5 december verklaarde hij in een lezing dat The Outsider bedrog was. Zei althans iets dat zo uitgelegd kon worden. Voorpaginanieuws. Tien dagen later publiceerde de Sunday Pictorial het ‘levensverhaal’ van Wilsons ex: hij had met zijn boek 20.000 pond verdiend maar zij en hun beider spruit slobberden in armoede. Sensatie. Op 20 februari publiceerden de kranten de nekslag: de vader van Wilsons nieuwe vriendin had de hand gelegd op een aantal dagboeken van de briljante schoonzoon in spe. Daarin stonden enkele seksuele fantasieën die er niet om logen. Vader en moeder bestormden Wilsons flat om dochterlief te redden. ‘Aha Wilson, the game is up,’ zou de eerste geschreeuwd hebben en moeder zou het beest met haar handtas bewerkt hebben (ze poseerde de volgende dag met het wapen in de Mail). Mogelijk was dit nog met een sisser afgelopen ware het niet dat de verontruste vader enkele citaten uit het dagboek voor publikatie vrijgaf. De doodklap. ‘I am the most serious man of our age.’ ‘De dag moet komen dat ik als een belangrijk profeet onthaald word... Ik moet leven, langer dan wie ook, om uiteindelijk Plato's idee van de wijze en koning te verwerkelijken.’ Wilson had al eens eerder dergelijke stommiteiten verkondigd maar dat was op een moment dat hij alom bewierookt werd. Toen kon het, nu maakte hij zich er belachelijk mee. Blijkbaar drong het echter nog steeds niet tot hem door want enkele maanden later verkondigde hij dat ‘mensen uit luiheid sterven, uit gebrek aan doel of richting’. Dat Shakespeare een denker van het tweede garnituur was en enkele citaten had geproduceerd die op een kalender thuishoorden. Op dat moment, ongeveer een jaar na verschijning van The Outsider, had hij al zijn kruit verschoten. Koestier had het boek eerder al ‘the bubble of the year’ genoemd en zoals iedereen zich eerst opgemaakt had om Wilson de hemel in te schrijven, zo werd hij nu alom de hel in getrapt. Het vervolg op het boek werd met leedvermaak gekraakt, de schrijver gelaakt als een ‘lachwekkende idioot’. Wilson verdween van het toneel om pas in de jaren zestig als ideoloog van de vage sector een nieuw publiek te vinden.

Malaise

Het verhaal is illustratief voor een eerste nieuwe fase in de naoorlogse Engelse literatuur; exemplarisch ook voor het literair bedrijf in de tweede helft van de twintigste eeuw. Het eerste is gemakkelijk aan te tonen: net als in Nederland zaten de Engelse critici in de eerste jaren na de oorlog met de handen in het haar of - wat hetzelfde is - met saaie, lege pagina's. Aan het thuisfront gebeurde weinig: Auden, Isherwood en Huxley waren verdwenen en zaten aan de andere kant van de Oceaan; Joyce, Woolf en Wells waren dood; Eliot en Thomas leefden natuurlijk nog maar behoorden onmiskenbaar bij een andere periode. Datzelfde gold voor Waugh en Snow, die in boeken Als Brideshead een wereld beschreven die niet meer bestond. ‘You're hurt because everything is changed. Jimmy is hurt because everything is the same,’ zegt Alison in dezelfde frase die hiervoor geciteerd werd. Zo ongeveer onderging iedereen het: malaise, gesymboliseerd door Orwells 1984 uit 1949. Het is duidelijk dat uit dit gekreun geen opwindende kopij te halen viel. Ja Parijs, maar enkel met de rive gauche kon de krant toch niet gevuld worden. Zucht. ‘It is closing time in the garden of the West and from now on an artist will be judged only by the resonance of his solitude or the quality of his despair,’ oordeelde Connolly in Horizon. De critici zeiden het hem graag na, al was het alleen maar omdat zij zich in ieder geval zo voelden.

Er verschenen wat obligate stukken over de dood van de roman, het verdwijnen van tijdschriften, het opheffen van uitgeverijen maar niemand was er gelukkig mee. Er hoefde maar even iets te gebeuren en de pers zou erop springen als een bok op de haverkist. De BBC-radio zond gedurende 1952 een serie met de titel New Soundings uit maar het merendeel van de critici was het erover eens dat het mogelijk nieuw was maar in ieder geval vervelend. Pas de publikatie van Lucky Jim (waaruit in New Soundings passages gelezen waren) in het begin van 1954 leek mogelijkheden te bieden. Maar daar bleef het ook bij. ‘Net als de ballade, het No-spel en de Griekse hexameter zal de fictie verdwijnen,’ schreef een criticus midden '55. Zo zou het zijn. Zelfs Osbornes stuk leek aanvankelijk weinig te veranderen. De première was minder sensationeel dan de herinneringen van tijdgenoten ons willen doen geloven en de publiciteitsman yan het Royal Court Theatre zat er dan ook danig mee in de maag. Maar tijdens een interview maakte hij een briljante slip of the tongue door Osborne keuvelend opeens ‘an angry young man’ te noemen. De kreet was geboren. Vlak daarop verscheen Wilsons boek. Eindelijk. In de daaropvolgende maanden werden schrijvers als Osborne, Wilson, Amis, Sillitoe en John Brain onder de noemers working class, provinciaal, nihilistisch, grof en nog wat van die kreten bijeengeveegd en van de stempels ‘angry en young’ voorzien. De Engelse literatuur had zijn nieuwe generatie, de pers zijn kopij. Maar een flink jaar later was het allemaal weer voorbij: de Amerikaanse Beat, het autoongeluk van Françoise Sagan, Rock Around the Clock, Elvis en Jack Kerouac eisten alle aandacht op. ‘Egghead, scrambled’, schreef iemand over Wilson. Het drukt perfect uit wat er na een jaar publicitaire omeletten-bakkerij van de nieuwe generatie overbleven was: een roereitje.

Dit verhaal, door Harry Ritchie minutieus beschreven, is minder origineel dan lijkt. Het werd al vaker verkondigd, nooit zo uitgebreid maar bekend was het wel. De ‘Angry Young Men’ was een publiciteitsstunt waarbij zelfs de stunters in hun toeren begonnen te geloven. Iets dergelijks beweerde Robert Hewison bijvoorbeeld in zijn studie over de Engelse cultuur in de Koude Oorlog (In Anger, 1981) en zelfs in een bloemlezing uit 1958 werd deze ‘Engelse generatie’ al een produkt van Fleet Street genoemd. Het verwondert daarom enigszins dat Ritchie zijn analyse beperkt tot algemene historische hoofdstukken (1 t/m 3) en een portret van de carrière van vier afzonderlijke schrijvers (Amis, Osborne, Wilson en Sillitoe). De nieuwe publicitaire structuur die deze ontwikkeling mogelijk maakte komt bij hem niet afzonderlijk ter sprake en dat is een gemis. Ik doel natuurlijk op de televisie.

Records

Ergens in het begin van de jaren vijftig begonnen de jaren van voorspoed terug te keren en dat uitte zich niet alleen in een uitbreiding van het wagen-, ijskasten- en broodroosterpark maar vooral in de aanschaf van televisietoestellen. Hadden in 1950 nog maar 250 duizend mensen zo'n apparaat, in 1960 waren dat er 10 miljoen. De grootste stijging begon in 1955 en vanaf ongeveer dat jaar dus werd de invloed van de BBC merkbaar. De populariteit van Look Back in Anger bewijst dit: het stuk begon pas goed te lopen nadat het vertoond was, alle klaagzangen van de theatermakers ten spijt. Die beweerden namelijk, evenals schrijvers en uitgevers, schilders en musici, dat de televisie hen de nek zou omdraaien. Het tegendeel bleek - en blijkt nog altijd - waar te zijn, in ieder geval wat betreft de boekproduktie: pas sinds het bestaan van het massamedium bij uitstek hebben oplagen alle records gebroken, niet één of twee keer maar in een permanente trein van best- en bettersellers. Voor de moderne literatuurbeschouwing heeft dat ingrijpende consequenties. De magische driehoek van de wetenschap die de tekst altijd nog als hoofdschotel ziet, de schrijver als sausje en de lezer als mosterd achteraf, kan niet meer om publiciteit en kijker heen. En de literatuurkritiek die saus en hoofdschotel veelal in deze volgorde oplepelt kan niet anders dan voor de spiegel gaan staan. Het boek van Ritchie heeft me daar definitief van overtuigd. Wat de uitkomst hiervan zal zijn? Wellicht een geheel nieuwe benadering van dat millennia oud fenomeen: een literatuurgeschiedenis zonder boeken.

■