Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Verwarde kindergevoelens
Exotisch katholicisme en knusheid in verhalen van Ton van Reen

In het donkere zuiden door Ton van Reen Uitgeverij: Contact, 158 p., f 29,50

Diny Schouten

Een gewezen missiepater die het water inloopt, een menselijke piramide die instort met dodelijk gevolg, een meisje dat ernstig gewond wordt na een val van een schommel, kinderen die met een beulsspelletje schuld hebben aan de bijna-wurging van een buurtjongen, een tuberculeuze boerenzoon die wegteert in een kippenhok, een schoolmeester met vallende ziekte, een getergde vader van een niet-deugende zoon die de ‘Stille Omgang’ ontwijdt door een dodelijk schot: in de tien verhalen van Ton van Reens nieuwe bundel In het donkere zuiden gebeurt veel lugubers dat recht doet aan de onheilspellende titel. De kinderfantasieën en kinderangsten van de jonge hoofdpersoon, dezelfde als het (vermoedelijk autobiografische) schuwe jongetje uit Van Reens aandoenlijke roman Het winterjaar, versterken het Kinder- und Hausmärchen-effect waar Van Reen een patent op bezit. Van Reens werk is soms wat overdone, maar wel kleurrijk: veel spectaculaire gebeurtenissen tegen een huiselijk decor. Voor de buitenstaander is het katholieke daarvan exotisch, maar het thema van de door het geloof der vaderen bemoeilijkte jeugd is vertrouwd. Van Reen lijkt een Limburgse tegenvoeter van Maarten 't Hart, met wie hij ook thema's als nette armoede en pijnlijk ervaren sociale verschillen gemeen heeft. De vergelijking houdt op bij Van Reens beduidend grotere zachtmoedigheid.

Misdienaar

Van Reens verhalen zijn onmiskenbaar ‘anekdotisch’. De pretentieloze eenvoud, ook in stijl en compositie, maakt ze literair gezien niet buitengewoon interessant, wat nog niets afdoet aan hun recht van bestaan. Mijn kennis van het werk van Van Reen beperkt zich tot de laatste twee titels, maat het lijkt me niet dat hij streeft naar grootsheid van thema of diepte van menselijk inzicht. Wat hij schrijft is simpelweg een kleine kroniek der dagelijkse belevenissen van een voormalig-voorbeeldig misdienaartje dat worstelt met de mysteriën van kerk en grote-mensenwereld, geschreven in fatsoenlijk - zij het weinig opwindend - rechttoe-rechtaan proza. Ondanks de groteske effecten van moord en doodslag zijn die verhalen over rijk rooms leven in de jaren vijftig in de eerste plaats knus, zo genoeglijk als het doorbladeren moet zijn van De kleine apostel en andere missiebladen: geliefde lectuur van Van Reens vrome jongetje.

De avonturen van Van Reens sukkelachtig heldje, dat in sommige verhalen de voornaam draagt van zijn schepper en in leeftijd varieert van tien tot veertien jaar, zijn gesitueerd in de rustieke dorpsheid van het Noordlimburgse Helden, met een enkel (school-, kerk- of harmonie-)uitstapje naar onchristelijker gebieden als de ‘donkere zuidenbuurt’ in het wereldse Maastricht, of naar het - nog veel goddelozer - Amsterdam-bij-nacht. Die laatste excursie vormt het onderwerp van het vermakelijke verhaal ‘De stille omgang’, waarin de zedeloosheid van de door de nachtelijke processie te bekeren hoofdstad in het niet verzinkt tegen die der Limburgse parochianen, van wie het merendeel zich jaloers vergaapt aan vrouwen met nylons, lippenstift en lonkende blik, de bekeringsmissie der tocht geheel uit het oog verliezend. Een enkeling geeft zich zelfs over aan de zondigheid van alcohol en prostitutie: ‘De pastoor zei niets maar schreef hun namen in zijn boekje. De zwarte lijst. In de komende jaren konden Mulder en zijn maten de goedkope reis wel vergeten.’ Twijfel aan de godvruchtigheid der ‘heren geestelijken’, wier onmatigheid in drank en voedsel slecht past bij hun preken over soberheid en onthouding, slaat Van Reens kleine held geheel uit het lood van zijn geloofszekerheid. De bewoordingen van zijn gewetenscrisis hebben hier en daar wat te veel een ouwelijke toon: ‘Ik besefte dat het gedrag van onze hoogwaardigheidsbekleders geen pas gaf’; en de vele vraagtekens staan er iets te nadrukkelijk, wat een niet geheel natuurlijke indruk maakt: ‘Hoorden Harrie en ik bij de weinigen die begrepen hoe huichelachtig de Kerk was? En de kastelein? Was Mulder ook kritisch ten opzichte van de Kerk en de samenleving in ons dorp, of was het alleen maar vadsigheid?’ Die onechtheid is een kleinigheid, die weinig afdoet aan de tragi-komieke ontroerendheid van het verhaal. De tragische kant wordt nog eens extra aangezet met het leed van meneer Schutte, wiens zoon Harrie beschuldigd wordt van hoerenbezoek. In zijn ondraaglijke schande grijpt meneer Schutte naar het moordenaarswapen waarmee hij wraak neemt op de lasteraars.

Ook in andere verhalen is de morele verwarring van de jeugdige hoofdpersoon groot. Een verstandsverbijsterde missionaris in ‘Heimwee naar China’, slachtoffer van de Bokser-opstand, roept de vraag op waarom God zijn priesters het werken zo moeilijk maakt: ‘In plaats van hen te helpen de wereld voor hem te veroveren, leek hij hen in alles te dwarsbomen.’ In ‘De uitverkorene’, waarin de kleine misdienaar zich geroepen voelt tot priesterschap, zijn er klasgenoten wier getreiter een beproeving vormt dat door God geënsceneerd lijkt. Het gemengd zwemmen dat in goddeloze gemeenten aan de overkant van de Maas blijkbaar is toegestaan, geeft evenals het bestaan van ‘vunzige’ foto's in Piccolo en De Lach ook stof ter overdenking van de ondoorgrondelijke bedoelingen van de Heer. ‘De kindsheidsoptocht’, waarin buurtkinderen taferelen uit missielanden uitbeelden, brengt aan het licht hoe rijk boven arm bevoordeeld wordt en God in zijn kudde derhalve óók onderscheid maakt tussen rang en stand. In ‘De beul’ is het de eigen medeplichtigheid aan een spelletje dat uit de hand dreigt te lopen, met alweer dezelfde vele vraagtekens: ‘Het was een vreemd gevoel, om boven iemand te staan die vernederd werd, terwijl ik de mogelijkheid had de kwelling te doen ophouden. Speelde ik daarom het spel mee? Wilde ik Wiel bewijzen dat hij op mij kon vertrouwen en dat ik heus wel zou ingrijpen als het spel echt gevaarlijk werd?’

Dodelijke salto

‘Levende piramide’ valt in Van Reens bundel enigszins uit de toon. Dat verhaal, over de rijke boerendochter Lieze die hooghartig de avances van de zoon van de groenteveilingdirecteur afwijst en daarvoor Gods straf over zich oproept, heeft waarachtig Bouquet-achtige aspecten. Het is dat een veertienjarig jongetje haar zo ziet, maar zijn geïdealiseerde beschrijving van Lieze als ‘prinses’ van de landbouwtentoonstelling, met artistieke en gymnasiastische talenten die haar verre doen uitsteken boven collega-boerinnen, overtuigt niet erg. Liezes dodelijke salto, pal in de sorteerbak van een aardappelrooier, treft slechts als literair kermiseffect. Dan maakt ‘Naar het circus’, over de natte dromen die het circusmeisje Maja teweegbrengt, toch een minder bedachte indruk, hoe verzonnen verhaalingrediënten als Maja's hypnotische krachten ook lijken.

Het titelverhaal heeft als verslag van een driedaags uitstapje wel de simpelste plot. Hier en daar is de opbouw die van een schoolopstel, maar het bezit toch de charme van het landelijke: een bus vol Noordlimburgse misdienaartjes die logeren op een boerderij in ‘het donkere zuiden’, de geheimzinnige naam voor een streek van goddeloze mijnwerkers en ook voor de achterlijkheid die het protestantse noorden het katholieke zuiden aanwrijft. De confrontatie met minder fanatieke katholieken en het besef in de ogen van anderen tot de boerenkinkels te horen, brengt ook in dit verhaal een nog vast geloof aan het wankelen. Het aardige is dat Van Reen met geen woord rept over welke soort van ‘solidariteitscrisis’ dan ook. Hij brengt de aanwijzingen ervoor subtiel aan, al in de blik waarmee het jongetje de drie meisjes in een Maastrichtse Italiaanse ijssalon beziet, ‘even lieftallig al? de heilige Maria Goretti’. Ook hier weer vraagtekens: ‘De kapelaan verbood ons met de meisjes te praten. Wat was er fout aan hen? Hoorden ze ook bij die groep Italianen die weliswaar katholiek waren maar alleen bij geboorte en dood in de kerk kwamen?’ De ‘gevoeligheid’ van zo'n verhaal als ‘In het donkere zuiden’ is niet wezenlijk verrassend, die ligt net zo voor de hand als de thematiek der verwarde kindergevoelens. Van Reen blijft in In het donkere zuiden zeer dicht-bij-huis, maar dat is dan ook meteen alles wat tegen ‘het gevoelige van het vertrouwde’ van zijn verhalen valt in te brengen, en het is de vraag of het een bezwaar moet heten.

■

Ton van Reen