Zuiver
Tijdens de revolutie verbreekt Artemio Cruz heel even deze keten. Niet zozeer omdat hij toen nog aan de goede kant vocht, alswel omdat hij, nog geen rijk en machtig man, op belangeloze wijze werd bemind door Regina. Zijn geweten gebiedt hem echter weg te vluchten van haar, omdat hij zich lafhartig heeft getoond in de strijd (overigens zonder dat iemand anders dan hijzelf dat weet). Hij kan Regina, die zijn zuivere ik weerspiegelt, niet meer recht in de ogen kijken. Zij sterft korte tijd later, waarmee de weg terug op symbolische wijze definitief wordt afgesloten.
Na diverse omzwervingen wordt Cruz gevangen genomen door de troepen van Pancho Villa. Als hij door zijn idealistische celgenoot Gonzalo Bernal aan zijn ‘zuivere’ periode wordt herinnerd, zet hij de volgende stap naar de totale verloedering. Hij verraadt, althans voor zijn gevoel, Bernal. In de eerste plaats om zijn eigen huid te redden: ‘(hij voelde) alleen die vage pijn om Regina, die zoete, bittere herinnering die hij zo sterk had onderdrukt en die nu kwam bovendrijven en hem vroeg te blijven leven, alsof een dode vrouw het geheugen van een levende man nodig zou hebben om iets meer nog te zijn dan een door wormen aangevreten lichaam in een naamloze kuil, in een naamloos dorp.’ Maar ook omdat Bernals idealisme en integriteit hem te zeer met zijn morele aftakeling confronteren. In zijn herinnering is het goede nog net te verdragen, in de werkelijkheid niet.
Na Bernals dood zet Cruz zijn verraad voort. Hij spelt diens vader een verhaal op de mouw om zich zo meester te kunnen maken van de familiebezittingen en hij trouwt met Bernals zuster. Het is het begin van een glansrijke carrière van deze nouveau riche. Maar de rijkdom is niet in staat hem de voorgoed verloren tijd met Regina te doen vergeten. Andere vrouwen moeten haar plaats innemen, maar kunnen dat niet. Zuiverheid (integriteit, idealisme) gedijt niet meer in Cruz' omgeving. Vandaar dat zijn zoon, die zich in Spanje aansluit bij de Internationale Brigades om voor de goede zaak te strijden, geen lang leven is beschoren.
De corrupte Artemio Cruz houdt het langer vol: hij wordt 71. Als de roman begint ligt hij op zijn sterfbed. Aan het slot sterft hij op de operatietafel, de lezer achterlatend met de vraag: in hoeverre is Cruz persoonlijk verantwoordelijk voor zijn daden? In de tussenliggende pagina's wisselen drie stemmen en tijden elkaar af: de eerste persoon enkelvoud/tegenwoordige tijd, de tweede persoon enkelvoud/toekomende tijd en de derde persoon enkelvoud/onvoltooid verleden tijd. Deze stemmen, die in de letterlijke zin van het woord een strijd op leven en dood met elkaar voeren, verwoorden respectievelijk Cruz' wederwaardigheden op zijn sterfbed, zijn gedachten en wensdromen over het verleden en de feitelijke gebeurtenissen uit het verleden. Ze geven uitdrukking aan zijn bewustzijn, zijn onderbewustzijn en aan wat er in werkelijkheid gebeurd is. Ze weerspiegelen tevens de versplintering van zijn persoonlijkheid, en daarmee die van Mexico: verleden, heden en toekomst lopen door elkaar heen.
Carlos Fuentes
Het zijn deze stemmen die De dood van Artemio Cruz tot een bijzondere roman maken. Ze tillen het verhaal boven het anekdotische uit en geven het een sterke symbolische, mythische lading. Dat komt doordat de rollen dit maal omgedraaid zijn: het is niet de mens die meester is van de stemmen, het zijn de stemmen die meester zijn van de mens. Zij lopen naar believen vooruit op gebeurtenissen, roepen ze op de meest onverwachte momenten op en doen, zonder ook maar een moment buiten
Vervolg op pagina 10
Auteursrechtelijk beschermd