Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Ongecorrumpeerd door smaak van de macht
Autobiografie van ‘Lech de brandweerman’

De weg van de hoop door Lech Walesa Uitgever: Het Spectrum, 335 p., f 34,90

Martin van den Heuvel

‘Van krantenjongen tot miljonair’. Dat beeld schiet je te binnen als je de autobiografie van Walesa leest. Geboren op een boerderijtje van nog geen twee hectaren, vanaf zijn vijfde de ganzen, vanaf zijn zevende de koeien verzorgen en vanaf zijn tiende al het boerenwerk doen. Hef harde, genadeloze werk op het Poolse platteland, een opleiding op de technische school en iets later een baan als elektriciën op de scheepswerven van Gdansk in droefgeestige arbeidsomstandigheden. Het is de levensloop Van honderdduizenden Poolse plattelandsjongens die van de armoe op het platteland op een bedrijf in de grote stad terechtkomen. Maar Lech Walesa sprong er natuurlijk uit, hij werd voorzitter van een door het communistisch regime erkende onafhankelijke vakbond en kreeg zelfs de Nobelprijs voor de vrede.

Beroemd werd Walesa dus zeker, maar miljonair niet. En dan zitten we al midden in de Poolse politiek. Hij had gemakkelijk miljonair kunnen worden, maar dan had hij zijn populariteit ongetwijfeld verloren. Het communistische regime heeft vele pogingen gedaan om de beroemd geworden elektriciën te corrumperen. Direct na de afgedwongen erkenning van de vakbond Solidariteit kon Walesa van de staat een villa krijgen. Na de afkondiging van de noodtoestand in december 1981 bood Jaruzelski Walesa functies aan binnen de nieuwe vakbonden, de Patriottische Beweging voor Nationale Wedergeboorte (PRON) en dergelijke. Walesa ging daar wijselijk niet op in. Deze tactiek van de overheid bleek ook uit een geheime partijvergadering in 1981 te Katowice, waar de sterke man Zabinski schetste hoe de leiders van Solidariteit behandeld moesten worden: ‘Ze moeten leren wat “de smaak van de macht” betekent. We zullen hun...de meest luxueuze voorzieningen geven. Ik zeg het altijd... ik heb nog nooit een mens ontmoet die uiteindelijk niet viel voor de macht.’

Lech Walesa voor een portret van Johannes Paulus II in zijn woonkamer
LASKI/SIPA PRESS

Maar op dit gebied stelde Walesa de communistische machthebbers teleur. In zijn autobiografie verhult hij zijn ambities en zijn behoefte om leiding te geven niet, maar zijn katholieke moraal behoedde hem voor een val.

Walesa's boek bevat voor insiders geen groot nieuws. Over de opkomst en het wel en wee van Solidariteit was al heel wat bekend. Maar Walesa geeft toch vaak leuke details. Ook wast hij zich niet witter dan hij is. Hij neemt in zijn boek zelfs meningen van andere leiders van Solidariteit op die sterk van de zijne afwijken.

Interessant zijn de dingen die Walesa vertelt over de arbeidsomstandigheden op de scheepswerven. Vooral in de jaren zestig waren die armelijk. De meest elementaire voorzieningen als kleedruimten en wasgelegenheden ontbraken. Pas in de jaren zeventig kwam er een kantine. Veel werk werd op stukloon verricht. Aangezien er geen toiletten aan boord waren en je al gauw een half uur kwijt was om aan land te gaan, deden de arbeiders hun behoeften waar het maar kon. Op een gegeven ogenblik verbrandden 22 arbeiders levend terwijl ze in een ruim overuren maakten. Het schip moest gauw klaar, sommige arbeiders werkten al 36 uur achtereen en om geen tijd te verliezen was er al benzine geladen. Ongevallen veroorzaakten elk jaar bij honderden werknemers tijdelijke of blijvende arbeidsongeschiktheid.

Egotripper

Walesa maakt ook duidelijk hoezeer het toeval een rol speelde bij de totstandkoming van Solidariteit. Hijzelf had de grote staking van augustus 1980 al voor geëindigd verklaard na de toezegging van een flinke loonsverhoging en vele arbeiders waren al op weg naar huis. Maar een groep arbeiders van andere bedrijven die meegestaakt hadden, protesteerde. Walesa zette toen, tot verontwaardiging van de directeur van de Leninwerf, de staking voort. Zelf schrijft hij daarover: ‘Ik had geen scenario, maar ik voelde de menigte aan. Als ik me in een menigte bevind, weet ik altijd wat de mensen willen. Heel eenvoudig, ik voel het intuïtief.’

Walesa komt uit het boek tevoorschijn als een egotripper, iemand die zijn eigen weg ging en vaak in botsing kwam met anderen. Al vóór de grote staking van 1980, toen hij betrekkelijk onbekend was, had hij felle meningsbotsingen met Jacek Kuron, de leidende Poolse dissident die al sinds de jaren zestig met het regime overhoop lag.

Walesa was veel minder theoreticus dan Kuron, maar een geboren leider die de taal van het volk sprak. Het liefst sprak hij op bijeenkomsten uit zijn hoofd en keek hij de speeches die zijn adviseurs voor hem geschreven hadden niet eens in.

Walesa was ook een gematigd man, een man die in compromissen bleef geloven en die bleef hopen dat het regime blijvend met zijn vakbond zou willen samenwerken. Hij werd ‘Lech de brandweerman’ genoemd, omdat hij vooral in de eerste helft van 1981 van de ene staking naar de andere reisde om die brandhaarden te blussen. Hij werd in deze gematigde mentaliteit zeker gesterkt door de katholieke kerkleiding. Radicalere kringen in Solidariteit vonden dat naïef en meenden dat het communistische regime alleen met grote pressie op de knieën gebracht kon worden. Walesa's verzoeningsgezindheid kostte hem vooral in de tweede helft van 1981 een deel van zijn aanhang. Toen begon de regering ‘de propaganda van de chaos’, dat wil zeggen, zij stelde het zo voor dat de economische problemen uitsluitend het gevolg waren van acties van Solidariteit en niet van haar eigen jarenlang wanbeleid. Walesa bleef ook in die tijd compromissen zoeken, terwijl het zeker achteraf duidelijk is dat de regering toen al een of andere coup voorbereidde:

Walesa's loyaliteit ten opzichte van de katholieke kerk blijkt ook uit de verzoenende wijze waarop hij de ‘misstap’ van kardinaal Wyszynski in augustus 1980 weergeeft. De Poolse primaat riep tijdens de stakingen de arbeiders hoogst ongelukkig op tot matiging. De Poolse radio en televisie lieten weliswaar delen uit deze preek weg om de verwarring nog groter te maken; maar ook uit de hele tekst blijkt dat de bejaarde Wyszynski de situatie niet goed had beoordeeld.

Al met al een interessant boek over een man die het denken en handelen van een gewone Pool goed weergeeft. Een man ook die een grote rol gespeeld heeft in de totstandkoming van het opmerkelijkste monument in een communistisch land, het monument in Gdansk ter herdenking van de slachtoffers van communistische repressie! Over dit monument zei iemand: ‘Het is als een harpoen die in het lichaam van een walvis is gestoken. Hoe het beest ook spartelt, tekeergaat, het zal er hem nooit uit kunnen trekken...’

■

Ik heb de vertaling ‘verzwakt werd door macht’ in ‘viel voor de macht’ gewijzigd. De Nederlandse vertaling loopt soms minder goed en bevat een aantal druk- en taalfouten. (MvdH)