Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Een onbegrensde, ziedend hete, vloeibare wereld
Ralph Ellisons ‘The Invisible Man’ prachtig vertaald

Onzichtbare man door Ralph Edison Vertaling Ko Kooman Uitgever: De Arbeiderspers, 477 p., f 59,50

Henk Romijn Meijer

Op zijn vlucht voor de zwarte activist Ras valt een naamloze kleine neger in een zwart keldergat. Met behulp van de lucifers die zijn achtervolgers hem spottend achterna hebben gegooid, verbrandt hij daar beneden de papieren die tot nu toe zijn identiteit hebben bepaald en zo ontdekt hij bij het schijnsel van zijn officiële zelf de ondergrondse kelder, niet in Harlem, maar ‘in een grensgebied’. Dit negertje is de ‘onzichtbare man’ van Ralph Ellisons Invisible Man (1952), onzichtbaar eenvoudigweg ‘omdat de mensen me niet willen zien’. Hij, de speelbal van vele maatschappelijke krachten, blijft wonen in het hol dat ‘warm en goed verlicht is’ door 1369 lampen die branden op de stroom die via een geheime kabel afgetapt wordt van het energiemonopoliebedrijf. Onttrokken aan het oog van de wereld blikt hij in deze ruimte terug op het leven dat hij geleefd heeft: ‘...ik, geen held, maar klein en donker, ik die me alleen maar van de anderen onderscheidde door een zekere welsprekendheid en een grenzeloos vermogen om mezelf voor de gek te laten houden... ’ Veel duidelijks heeft de terugblik hem niet opgeleverd, vertelt hij in de Epiloog, ‘want vanuit het hol der onzichtbaarheid is alle leven absurd’. Waarom dan niettemin een vijfhonderd bladzijden lang verslag? ‘Omdat ik ondanks mezelf toch iets geleerd heb,’ zegt hij, en: ‘Ik klaag aan omdat ik, hoewel medeplichtig en medeverantwoordelijk, gekwetst ben tot ik de pijn niet meer verdragen kon, gekwetst tot ik onzichtbaar werd. En ik verdedig omdat ik, in weerwil van alles, merk dat ik liefheb.’

Het bovenstaande karakteriseert Ellisons eerste en enige roman, maar zegt nog niet veel over de uitzonderlijke kwaliteiten van het boek. Want hoewel Invisible Man bepaald niet de enige Amerikaanse bildungsroman is waarin een jonge neger vanuit het Zuiden trekt naar New York (‘Dat is geen stad, dat is een droom’) op zoek naar de ‘schitterende absurditeit van zijn Amerikaanse identiteit’, is het boek wel uniek door de voortdurende intensiteit van de elkaar opvolgende, voor zichzelf sprekende scènes waarvan steeds een sterke symbolische werking uitgaat en die met een werkelijke artistieke afstand op papier zijn gebracht. Deze afstand, zonder welke het boek even chaotisch zou zijn geworden als de chaos die het zo treffend verbeeldt, had Ellison zich moeizaam verworven door de studie van het werk van Eliot, Joyce, Hemingway en anderen. Het was een kwaliteit die dadelijk bij het verschijnen van het boek werd erkend, zodat het onder andere de eervolle National Book Award ontving.

Van zijn ambities om een ‘major novel’ te schrijven maakte Edison geen geheim. In ‘The Art Of Fiction’, een Paris Review interview uit 1955 en herdrukt in de gevarieerde en boeiende bundel essays Shadow and Act (Random House 1969) zegt Edison naar aanleiding van een vraag over het sociale realisme van de jaren dertig: ‘De meeste sociaal-realisten uit die periode hadden minder belangstelling voor tragedie dan voor onrecht. Mijn belangstelling ging niet in de eerste plaats uit naar onrecht, maar naar kunst, en dat is nog steeds zo.’ En juist door dat bewuste accent op artistieke waarde bereikte Edison wat joodse schrijvers als Malamud en Bellow hebben bereikt. Zoals zij in hun werk het joodse ervaren en bewustzijn tot iets algemeen menselijks wisten te tillen, zo worden de vaak schrijnende en altijd verwarrende ervaringen van Ellisons neger die iets van de moraal van de maatschappij probeert te begrijpen, de ervaringen van alle denkende mensen: de onzichtbare man in zijn helverlichte ondergrondse vertrek wordt tot ‘de onzichtbare mens’ van de titel. Het is bij dit alles verbijsterend om Invisible Man in een gezaghebbend werk als James Hart's The Oxford Companies to American Llterature beschreven te zien als een ‘naturalistische roman’.

Knokpartij

Aan het begin van het boek wordt de jongen gevraagd om zijn eindexamenrede te herhalen voor een ‘bijeenkomst van blanke notabelen van onze stad’. Bij die gelegenheid wordt hij betrokken bij een battle royal, een soort ontgroeningsritueel waarvan Ellison zegt dat het in het Zuiden te doen gebruikelijk was: ‘Dit is een vitaal onderdeel van het gedragspatroon in het Zuiden dat zowel negers als blanken gedachtenloos aanvaarden.’ Deze beklemmend beschreven knokpartij waarbij de negerjongens tot vermaak van de blanken worden geblinddoekt en aangevuurd om op elkaar in te rammen totdat er niet meer dan één overeind is gebleven, is een navrante parodie op de ‘strijd’ waartoe zijn stervende grootvader hem had opgeroepen. Zo verhoudt zich het ideaal tot de werkelijkheid, de ervaring, en wie zich het langst laat vernederen ontvangt de hoogste beloning. Na het gevecht mogen de jongens om het hardst geld weggraaien van een tapijt dat, tot verhoging van het vermaak, onder stroom is gezet, en daarna mag hij, onder het gejuich en het hoongelach van de blanken zijn rede herhalen ‘waarin ik aan toonde dat nederigheid het geheim, ja zelfs het wezen van de vooruitgang was’. De ‘welbespraaktheid’ waaruit deze rede voortvloeit en die bewondering afdwingt tot het moment waarop de jongen zich per ongeluk de woorden ‘sociale gelijkheid’ laat ontvallen, is van wezenlijk belang voor het hele vervolg van het boek.

Ralph Ellison

De welbespraaktheid, de macht van de rhetoriek, blijft een hoofdthema. De jongen dankt er zijn studiebeurs aan voor het ‘Instituut voor Hoger Onderwijs’ en in de toekenning van die beurs ligt meteen de kiem van de morele verwarring die geleidelijk zal uitgroeien tot iets dat dicht bij de waanzin ligt. De gave des woords verschaft een groot maatschappelijk voordeel aan degene die het spel meespeelt en zijn onvermogen daartoe wordt de verteller al vroeg ingepeperd door de directeur van het Instituut, de geoliede neger Dr. Blescoe, zelf een vat vol verlokkende woorden die hij omzichtig aanwendt om de status quo te handhaven. ‘Je bent zwart en je woont in het Zuiden,’ houdt de pedagoog de jongen voor, ‘ben je het liegen verleerd?’ Omdat de jonge student een hoogwaardigheidsbekleder van het Instituut heeft geshockeerd door hem te dicht bij de waarheid te brengen, verwijdert Dr. Blescoe hem van het Instituut en geeft hij hem op zijn reis naar New York (lees Harlem) ‘aanbevelingsbrieven’ mee waarvan hij op den duur misschien het best leert hoe de maatschappij de ongehoorzame aanpakt die weigert om zich te laten leiden door een zucht naar macht: ze bevatten waarschuwingen tegen hem zelf.

Het boek is opgebouwd uit een reeks traumatische belevenissen die allemaal te maken hebben met taal, taal als machtsmiddel en tegelijk als middel tot verraad. Dit zegt de schrijver niet, hij laat het zien, en in zijn virtuoze taalgebruik onderscheidt het boek zich misschien nog het meest van verwante werken. Bij elk milieu past een andere rhetoriek en Ellison beheerst ze allemaal, van de bluesachtige folklore van het incest verhaal, de ritmische dreun van de blinde prediker Homer A. Barbee, de zang van de man die in Harlem een kar vol blauwdrukken voortduwt, het hysterische schelden in de helse kelder van ‘Liberty Paints’ waar de beste witte (sic!) verf wordt vervaardigd, de kreten van het geweld gedurende de opstand in Harlem nadat arme oude negers uit hun huis zijn gezet - een van de mooiste gedeelten van het boek - en dan natuurlijk het bevlogen gedraai van de bedrijvers van politiek, de politiek waarin de ik vanwege zijn welbespraaktheid verzeild raakt en die voor hem aanvankelijk een heilsbelofte inhoud van geld, roem, blanke vrouwen en macht.

Had hij het spel van de politiek maar meegespeeld in plaats van zich te bekommeren om de gratuïte, door een blanke politieman veroorzaakte dood van Tod Clifton die in de marxistisch getinte Brotherhood in ongenade was gevallen! Een zekere Jack waarschuwt hem dat hij die dood niet moet overschatten. ‘De helden zijn zij die sterven,’ zei hij, en: ‘Dit was niets - achteraf gezien, een klein lesje in discipline. En ik zal je eens vertellen wat discipline is, Broeder. Persoonlijke verantwoordelijkheid? Dat is offers brengen, offers brengen, OFFERS BRENGEN!’ En zo zijn we weer aangeland bij de eerste speech die de jongen ooit hield en waarbij hij werd uitgejouwd vanwege zijn gebruik van woorden als ‘sociale verantwoordelijkheid’.

Wanneer de ik uit de politiek wordt verstoten meet hij zich een beschermende zonnebril aan en zo volgt hij de grote mode van Harlem. Daarna herkent iedereen hem prompt als ‘Rinehart’, de mysterieuze Rinehart, gokker en prediker, ‘geestelijk ingenieur’ die het zo ver heeft geschopt omdat hij het spel wel meegespeeld heeft. Deze Rinehart is een soort spiegelbeeld van de ik, even onzichtbaar en even ongrijpbaar, maar ‘zijn wereld was mogelijk, en dat was hij zich ten volle bewust. Hij lag jaren op mij voor en ik was een sukkel. Ik moest wel hartstikke gek en stekeblind zijn geweest. De wereld waarin wij leefden was onbegrensd. Eén grote, ziedend hete, vloeibare wereld, waarin Rinehart de rotzak zich thuisvoelde. Misschien voelde alleen Rinehart de rotzak zich erin thuis. Het was ongelooflijk, maar misschien was alleen het ongelooflijke maar geloofwaardig. Misschien was de waarheid wel altijd een leugen.’

Waarheidszoekers

Het boek moest wel eindigen met geweld, maar bij Ellison is het geweld zonder enige sensatie uitgebeeld en wordt vooral de zinloosheid ervan gesuggereerd. Bij dat einde zijn geen blanken meer betrokken: het is de zwarte leider Ras die de ik achtervolgt vanwege zijn hardnekkige weigering om zich bij de zwarte strijders aan te sluiten. ‘Ras de profeet, nu Ras de verdelger, op een groot zwart paard. Een nieuwe Ras, overtogen met een hautaine, vulgaire waardigheid, uitgedost als een Abbessijns hoofdman, een bontmuts op zijn hoofd, een schild aan zijn arm, en om zijn schouders een mantel, gemaakt van de huid van een of ander wild dier...’ Zo ontaard is de strijd waartoe zijn grootvader hem had opgeroepen.

Het is passend dat de verteller door een zwarte machtswellusteling zijn isolement wordt ingejaagd, zoals hij van een zwarte opvoedkundige de wijsheid had moeten ontvangen dat waarheidzoekers niet passen in een gezonde maatschappij.

Onzichtbare man is een zeer geladen, complexe roman, even zorgvuldig van vorm als emotioneel van inhoud. De veelheid van stijlen stelt aan de vertaler uiteraard zeer hoge eisen en aan deze eisen voldoet Ko Kooman vrijwel voortdurend. Hoe natuurlijk de toon van het Nederlands is blijkt misschien al enigszins uit de citaten die ik aan de vertaling ontleend heb. Kooman is vooral knap in het herscheppen van de rhetoriek, van de verbale chaos in het Golden Day café tot de zalvende woorden van de dominee, de verleiderstaal van de blanke vrouw die door een neger verkracht wenst te worden en al wat verder de revue passeert: het is een prestatie die een felicitatie waard is.

In zijn eerder genoemd interview zei Ellison dat zijn boek in Duitsland gewoon als een roman werd besproken en niet als een specifieke negerroman. ‘Ik denk dat de Amerikanen het boek over twintig jaar zo zullen gaan beschouwen, als het het zo lang uithoudt,’ zei hij, vol twijfel aan de blijvende waarde van wat hij geschreven had. Welnu, de twintig jaar zijn ruimschoots verstreken en de roman heeft het uitgehouden. Hij is nog springlevend. Hij is in schitterend Nederlands vertaald, jammer dat de titel niet gewoon De onzichtbare mens is gebleven.

■