Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

Beiers puritanisme en Pruisische mannelijkheidswaan
De homovervolging in de nazi-tijd

The pink triangle The Nazi War Against Homosexuals door Richard Plant Uitgever: Holt, f 45,50
In het Nederlands vertaald door Harrie Ekels als: De roze driehoek De nazivervolging van homoseksuelen Uitgever: Veen, 264 p., f 37,50

Gert Hekma

Op het beroemde en beruchte Ellis Island, bij Manhattan, waar miljoenen Europeanen Amerikaan werden, maakte een klerk een kleine vergissing en zo werd Richard Plaut Richard Plant. Al in februari 1933 uit Duitsland gevlucht, was het voor hem als joods homoseksueel een geluk bij een ongeluk, zo werd hij nog Amerikaanser. Zo'n halve eeuw na zijn vlucht naar Amerika heeft hij het relaas opgetekend van de homoseksuele mannen die achterbleven in Hitlers ‘duizendjarig rijk’. Naar schatting vijfduizend-vijftienduizend van hen zijn om hun homoseksualiteit vermoord, (vrouwelijke homoseksualiteit vormde naar Duitse en nazi-opvatting geen misdaad). Dat is vergeleken met de massamoord op andere groepen een klein aantal, toch gaat het om een systematische massamoord die zijn weerga niet heeft in de geschiedenis van homoseksuelen. Hoe onbetrouwbaar deze cijfers ook mogen zijn, Richard Plant maakt duidelijk dat homoseksuelen actief door de nazi's, speciaal op initiatief van Heinrich Himmler, zijn vervolgd.

Het onderzoek naar deze vervolging is laat op gang gekomen en levert vele problemen op. Allereerst zijn er nooit registers van homoseksuelen geweest, afgezien van een enkele gevreesde kaartenbak bij de Berlijnse zedenpolitie. Verder zijn homo's vaak opgepakt en vervolgd om reden die slechts indirect met hun seksuele voorkeur van doen hadden, zoals andere vervolgden soms zijn veroordeeld op grond van valse beschuldigingen van homoseksueel gedrag. Doordat de vervolging van homoseksueel gedrag die al uit de keizertijd stamde, in het Adenauertijdperk doorging, bleven homoseksuelen ook na 1945 ondergronds, onzichtbaar en strafbaar. Een (auto)biografische literatuur van homoseksuele nazislachtoffers is daarom nooit ontwikkeld. Uit de onvolledige archieven van de concentratiekampen blijkt ook nog eens dat homoseksuelen minder overlevingskansen hadden dan andere groepen, afgezien van de joden.

De verklaring van deze vervolging die Richard Plant geeft, is eenvoudig en duidelijk. Homoseksueel gedrag was zowel naar het ‘gesundes Volksempfinden’ als naar allerlei medische theorieën antisociaal gedrag. Beiers puritanisme en Pruisische mannelijkheidswaan leidden samen tot de homohaat waarvan sommige nazileiders bijzonder waren bezeten. Zo geeft Richard Plant een heldere analyse van Himmlers persoonlijkheidsstructuur: een jongetje uit een overburgerlijk milieu dat van alles wilde kunnen, maar niks kon. Later zou hij uitblinken in ondeugden als haat, serviliteit, politieke achterbaksheid en burocratische efficiëntie. Deze sociale en individuele omstandigheden plaatst Plant tegen de achtergrond van de algehele situatie van de Weimarrepubliek.

Het is niet alleen belangrijk een verklaring te vinden voorde homovervolging, maar ook van de relatief geringe om vang ervan. Een eerste is al aangegeven: er bestonden vrijwel geen registers van homoseksuelen. Een andere ligt in de theorieën over homoseksualiteit die gangbaar waren. Twee kenden een zekere populariteit onder nazileiders. De meest verbreide was dat homoseksualiteit door verleiding ontstond en een andere dat het een vorm van degeneratie was. In een maatschappij waarin de produktie van kinderen systematisch werd bevorderd, was homoseksueel gedrag zeer ongewenst.

Kentekenen van gevangenen in concentratiekampen. De categorieën gevangenen hadden elk hun eigen kleur. De politieke gevangenen rood, de misdadigers groen, de emigranten blauw, de Jehova's getuigen paars, de homoseksuelen roze, en de asocialen zwart. De joden hadden als basisteken een gele driehoek met daaroverheen een tweede driehoek, gekleurd naar gelang van een van de zes hoofdcategorieën.

Maar wanneer het was aangeleerd, kon het ook weer worden afgeleerd. Bovendien was elke ‘arische’ man, zelfs als hij homoseksueel was, er één en in de oorlogsjaren telden ze dubbel als soldaten. Daarom kregen veel homoseksuele mannen een kans zich te verbeteren, onder andere in strafcompagnieën aan het oostfront (wat tevens weer een ‘dark number’ slachtoffers oplevert). Verder was alleen het homoseksuele gedrag van de ‘arische’ man ongewenst. Wanneer ‘Untermenschen’ zich homoseksueel gedroegen, kon dit als verdienste worden beschouwd. Zo bevestigden ze hun onmenselijkheid en verhinderden ze de groei en glorie van hun ‘soort’. Omdat de Nederlanders een ‘broedervolk’ waren, had Nederland als enige van de bezette landen de eer een aangepast anti-homoseksueel wetsartikel door de Duitsers opgelegd te krijgen. Zoals ook: ‘Special efforts were made to induce young Dutchmen to volunteer for a Dutch SS-brigade...’.

Valse mythen

Deze zin moet ik noodgedwongen in het Engels citeren omdat hij uit de Nederlandse vertaling is verdwenen. De vertaler heeft namelijk geprofiteerd van de adviezen van Pieter Koenders van de Utrechtse homostudies. Kennelijk hebben deze suggesties ertoe geleid dat de inhoud van het boek is gewijzigd zonder dat de lezer daarover wordt geïnformeerd: een slechte dienst aan de klant en tevens wetenschappelijk onverantwoord. In de bibliografie leidde dit ertoe dat het internationale topwerk (Hans Mayers Aussenseiter) is vervangen door de boeken van Koenders en zijn collega Rob Tielman. Terwijl de kleine en grote steken die Plant laat vallen, niet door de adviseur zijn gecorrigeerd. Van zulk advieswerk kan de uitgever zijn onwetende klanten in het vervolg beter verschoond houden.

Plant is niet ontsnapt aan twee eeuwige misverstanden over de ontwikkelingsgeschiedenis van homoseksualiteit. In 1813 was P.J.A. von Feuerbach, een verlicht rechts hervormer, de grondlegger van een nieuw Beiers wetboek van strafrecht waarin de sodomie werd gedecriminaliseerd. In zijn Lehrbuch des peinlichen Rechts (1801 en vele latere drukken) stelt hij echter dat de sodomie op andere wijze, ‘polizeilich’, moet worden tegengegaan. Hij nam dus een negatieve posite in ten opzichte van homoseksueel gedrag. Gisela Bleibtreu-Ehrenberg las evenwel niet de eerste, maar een latere druk van het Lehrbuch en concludeerde dat Feuerbach van mening was veranderd. Zij suggereert dat de Verlichting steeds minder liberaal werd en dat Feuerbach zijn idealen verried. De feiten deugen niet en de interpretatie al helemaal niet: de filosofie van de Verlichting was noch bij Feuerbach noch vóór hem erg positief over homoseksueel gedrag. Dit misverstand over de heilsboodschap van de Verlichting wordt door Plant verder verspreid. Eenzelfde probleem speelt steeds rond de Russische revolutie: sommige commentatoren beschouwen de afschaffing van het strafrecht door de bolsjewieken als een bewijs van hun liberaliteit ten aanzien van homoseksueel gedrag, terwijl daarentegen juist een systeem van willekeur werd geïnstalleerd waarvan zeker ook homoseksuelen het slachtoffer werden. Daarvoor hadden Lenin en consorten geenszins een strafwet nodig. Ook de valse mythe van de seksuele emancipatie onder de bolsjewieken wordt door Plant herhaald.

Plants miskenningen betekenen allerminst dat De roze driehoek een slecht boek is. Integendeel, het levert een goed-gedocumenteerd overzicht van de homovervolging door de nazi's. Hoewel Plants onderzoek niet bijzonder origineel is, geeft hij een sobere en heldere samenvatting. Hij heeft onnodige pathetiek, zoals in Frank Rectors Homo Holocaust (Arbeiderspers 1981). vermeden. Plants onderzoek maakt duidelijk hoe belangrijk nader onderzoek van deze zwarte bladzijde uit de geschiedenis is, niet alleen om de omvang nauwkeuriger vast te stellen, maar vooral ook om inzicht te krijgen in de dynamiek van het nazi-systeem. Daarbij ging het immers om een mannenmaatschappij die nogal wisselend omging met homoseksualiteit. Emst Röhm maakte van zijn homoseksuele voorkeuren geen geheim en was van mening dat de beste leider een vrijgezel was die zich geheel kon geven aan zijn manschappen en niet werd afgeleid door kleinzielige gezinsbesognes. Röhm werd niet vermoord om zijn homoseksuele uitstapjes, maar omdat hij met zijn bruine leger een overeenkomst met de Wehrmacht in de weg stond. Dat Hitler het kort na de moord over de boeg van Röhms homoseksualiteit gooide, was puur opportunisme. Na de moord op hem in 1934 gaf de fervente anti-homoseksualiteit van Himmler de toon aan, terwijl het homoseksuele probleem Hitler zelf tamelijk koud liet. Göring beschermde intussen de homoseksuele coterie rond Gustav Gründgens. De nazi-vervolging van homoseksuelen was frontaal, maar niet totaal.

De overtuigendste delen van Plants boek zijn evenwel niet zozeer de historische alswel de autobiografische passages. Het boek opent met een hoofdstuk waarin Plant zijn vertrek uit Duitsland en zijn verblijf in Zwitserland halverwege de jaren dertig schildert. En hij eindigt met een hoofdstuk waarin hij zijn terugkeer naar Duitsland en naar de overlevenden in de jaren vijftig beschrijft. Daar is hij op z'n best en daar maakt hij schrijnend duidelijk hoeveel lege plekken in zijn homoseksuele vriendenkring zijn ontstaan. Het is een persoonlijke en sobere uiteenzetting van het levenslange leed dat de nazi's de homoseksuelen aandeden en waarvoor geen Wiedergutmachung bestond. Na 1945 ging de berechting van homoseksuelen verder - er waren zelfs mannen die na de bevrijding hun straf moesten uitzitten voor zedendelicten gepleegd onder de nazi's.

■