Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 6]

De disharmonie van alle betrekkingen
De faam van Ingeborg Bachmann is slechts ten dele gerechtvaardigd

Simultaan door Ingeborg Bachmann Vertaling Paul Beers Uitgever: Amber, 223 p., f 34,50

Wil Rouleaux

Amper drie jaar geleden was Ingeborg Bachmann een bij ons nagenoeg onbekende naam. Inmiddels is niet alleen praktisch haar complete proza vertaald, maar is de Oostenrijkse schrijfster ook onderwerp geworden van radioprogramma's en literaire manifestaties.

Als afsluiting van de reeks prozavertellingen verscheen recentelijk de uit 1972 daterende verhalenbundel Simultaan, in deze bundel staan vijf verhalen waarvan het langste ongeveer de helft van de bundel uitmaakt, terwijl de overige vier in lengte variëren van twintig tot veertig bladzijden. Alle verhalen hebben een vrouwelijke hoofdpersoon, typische Bachmann-personages, hetgeen wil zeggen dat ze onzeker en labiel zijn, bij vlagen zelfs uitgesproken hysterisch, en dat ze over een grote gevoeligheid en een bovenmatig ontwikkeld schoonheidsgevoel beschikken.

Nadja uit het titelverhaal is zo'n typisch Bachmann-personage. Ze is tolk in Rome en brengt de vakantie door met een eveneens weinig stabiele ambtenaar bij de FAO. die ze toevallig heeft leren kennen en met wie ze een Weense achtergrond deelt. Beiden zijn ‘te nerveus en te zeer gewend alleen te zijn’ en tot communicatie komt het dan ook niet. Ook Beatrix uit het tweede verhaal ‘Problemen, problemen’ communiceert moeizaam met haar medemensen. Ze kent slechts één passie: slapen. Slaapt Bea niet dan zit ze bij René. dat wil zeggen bij haar kapper, ‘de enige plaats ter wereld waar ze zich prettig voelde’. Vanzelfsprekend houdt Bea van mooie dingen, en datzelfde geldt voor Miranda uit ‘O. gelukkige ogen’ van wie we vernemen dat ze schoonheid belangrijker vindt dan elke andere kwaliteit. Lelijkheid daarentegen ‘jaagt de tranen in haar ogen, doet haar de grond onder haar voeten verliezen’, en dat is de reden waarom ze, hoewel zwaar bijziend, zonder bril door het leven stapt: de werkelijkheid verdraagt ze niet.

De drie tot hiertoe gememoreerde verhalen, de eerste drie uit de bundel, zijn niet veel meer dan zeepbellen, charmante zeepbellen dat wel - een slechtlopende zin valt er niet in aan te treffen en bovendien wordt er met duidelijke spot verteld - maar ze steken wel heel erg schril af bij de gedrevenheid van Bachmanns overige proza. Het taalgebruik van alle drie de verhalen is zoals dat heet trendy, merkartikelen worden frequent bij de naam genoemd, de keuze van de juiste shampoo en lingerie is gewichtig (is het ‘een dag voor mooi of voor oud en verschoten ondergoed’) en eigenlijk zijn het verhalen zoals ze volgens mij ook voorkomen in de Cosmo, Elegance of in dat blad waar Cees Nooteboom voor schrijft.

Gelukkig zijn de overige twee verhalen uit de bundel van een ander formaat. ‘Het geblaf’ is het ontroerende verhaal over een vijfentachtigjarige vrouw die ‘bezeten is van Leo’, waarmee haar zoon Leo Jordan bedoeld is, de beroemde Weense psychiater die de Bachmannlezers kennen uit Het geval Franza. De oude mevrouw Jordan offert zich geheel op voor haar carrièrebewuste en onsympathieke zoon, en evenzo doet diens echtgenote Franziska (de hoofdpersoon dus uit voornoemde roman), die nadat Jordan haar verlaten heeft in een depressie belandt en uiteindelijk zal sterven. Het verhaal had misschien beter als apart hoofdstuk, bijvoorbeeld als flash back, opgenomen kunnen worden in Het geval Franza, maar ook buiten die roman is het alleszins leesbaar.

Verlatingsangst

Beter nog, hoewel zeker geen meesterwerk, is het laatste en langste verhaal uit de bundel, ‘Drie paden naar het meer’. Hoofdpersoon van deze novelle is de bijna vijftigjarige politiek journaliste annex fotografe Elisabeth, die de vakantie doorbrengt bij haar vader in Klagenfurt (Bachmanns geboorteplaats). Ze wil twee weken blijven, maar na één week reist ze weer terug naar Parijs, naar haar achtentwintigjarige vriend Philippe. Deze vertelt haar na aankomst dat hij met iemand anders gaat trouwen. Het slot van de novelle is enigszins onduidelijk, maar zeker is wel dat het met Elisabeth slecht afloopt.

Elisabeth staat uiterst wankel in het leven, ze heeft altijd te kampen gehad met verlatingsangst, of eigenlijk met het syndroom waaraan alle vrouwelijke personages van Bachmann lijden en dat hier ergens genoemd wordt ‘de disharmonie van alle betrekkingen’. Ze heeft, zo ervaren we door middel van vele flash-backs, talloze ervaringen met mannen gehad, maar aangezien ze dezen ‘altijd onder mislukte figuren’ zocht, heeft ze ook van die kant weinig steun gekregen. Haar grote liefde is overigens haar landgenoot Franz-Joseph Trotta geweest, die ze in Parijs heeft leren kennen. Trotta stamt uit ‘dat legendarische geslacht waar niemand “eroverheen kwam”’. Wat hiermee bedoeld wordt zal niet iedereen duidelijk zijn, maar de kenners van de Oostenrijkse literatuur zullen bij het horen van de naam Trotta denken aan Joseph Roths roman Radetzkymarsch en Die Kapuzinergruft. waarin het oer-Oostenrijkse geslacht Trotta figureert dat zich niet kan en ook niet wil verzoenen met de ondergang van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Trotta uit ‘Drie paden naar het meer’ wordt door Bachmann als een nazaat van dat legendarische geslacht en tevens als balling opgevoerd, en in de novelle staan duidelijke verwijzingen en soms ook regelrechte citaten uit Joseph Roths romans.

Deze referenties aan de traditionele Oostenrijkse literatuur hebben een duidelijke functie. Behalve Elisabeths grote liefde Trotta is ook haar beminde vader met zijn bijna karikaturale traditionalisme een typische oud-Oostenrijker, iemand wiens wereld in 1938 of eigenlijk al in 1914 ten onder is gegaan. Beiden, zowel Elisabeths vader als haar geliefde Trotta, zijn volledige ontheemde personen.

Rommelig

Dat Elisabeth juist in de balling Trotta haar grote liefde heeft gevonden wordt verklaard ‘vanwege zijn herkomst’ en ‘omdat hij haar van veel dingen bewust maakte’. Trotta heeft uiteindelijk ook van Elisabeth een balling gemaakt en ‘haar den vreemde als bestemming’ doen beseffen. Daarmee zou men Elisabeths labiliteit ook vanuit haar ballingschap kunnen verklaren: een laat slachtoffer van de ondergang der Habsburgse dubbelmonarchie. (Trotta pleegt trouwens zelfmoord.) De suggesties die Bachmann inderdaad in deze richting doet komen echter lang niet volledig uit de verf, zoals er wel meer in deze nogal rommelige novelle niet helemaal uit de verf komt.

Met Simultaan is nu nagenoeg het volledige proza van Ingeborg Bachmann vertaald. Dat wil zeggen, in volgorde van verschijning: de verhalenbundel Het dertigste jaar, de romans Malina en Het geval Franza en nu dus Simultaan. Van deze vier werken vind ik eigenlijk alleen Het dertigste jaar een onbetwist meesterwerk. De zeven verhalen uit deze bundel, die in hun thematiek duidelijk beïnvloed zijn door de taalfilosofie van Wittgenstein en door het existentialisme van vooral Heidegger, zijn zowel inhoudelijk als qua taalgebruik-van een uitzonderlijk niveau. Na voltooiing van deze bundel koos Ingeborg Bachmann voor een geheel nieuwe weg. Tot aan haar dood in 1972 zou ze schrijven aan de romancyclus Doodsoorzaken. waarin ze enkele manieren wilde aangeven waarop vrouwen door mannen tot wanhoop worden gebracht en vervolgens de dood in gedreven.

Ingeborg Bachmann

De lijvige roman Malina. het eerste resultaat van deze koerswijziging, is op zijn minst een omstreden werk. De Duitse criticus Marcel Reich-Ranicki schreef ooit dat deze obsessionele roman ‘een troebel water is dat velen daardoor - en alleen daardoor - voor diepzinnig houden'. Dit oordeel is misschien wat al te rigoureus, aangezien er in de roman werkelijk schitterende fragmenten staan, maar er schuilt zeker een kern van waarheid in; deze vooral in feministische kringen gewaardeerde roman heeft mij nooit zo kunnen boeien als de voorafgaande verhalenbundel. Het geval Franza. dat ten dele fragmentarisch is gebleven, en zeker het nu vertaalde Simultaan zijn niet meer dan middelmatige werken die hooguit incidenteel de hand van een groot schrijfster verraden.

Met andere woorden: er is, dunkt mij, geen enkele aanleiding om, zoals de laatste tijd ook in Nederland steeds vaker gebeurt, Ingeborg Bachmann op een voetstuk te plaatsen, om op een zwijmelende toon over haar te spreken. Twee opmerkingen moeten hier ten slotte nog aan toegevoegd worden. Ten eerste: Ingeborg Bachmanns faam berust zeker voor de helft op haar inderdaad onvergetelijke poëzie uit de jaren vijftig, en het zou zeer wenselijk zijn als ook deze, liefst in een tweetalige editie, bij ons zou kunnen verschijnen. En ten tweede: de manier waarop Paul Beers de vier prozawerken van Ingeborg Bachmann heeft vertaald verdient de grootste bewondering.

■