Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Wat er in tien eeuwen gebeurd is
Bezemers Geschiedenis van Rusland

Een geschiedenis van Rusland Van Rurik tot Brezjnev door Jan Willem Bezemer Uitgever: G.A. van Oorschot, 494 p., f 65,- (ingenaaid), f 85,- (gebonden)

Karel van het Reve

Een historicus die zich in de gunst van het publiek wil koesteren doet er goed aan zijn werk van een Leidende Gedachte te voorzien. De dingen die zo'n historicus in zijn boek laat gebeuren illustreren en bewijzen dan die Leidende Gedachte. Alles wat bij Toynbee gebeurt, heb ik me laten vertellen, is duidelijk een geval van ‘uitdaging’ of van ‘antwoord’. Er bestaat een boek van Leslie Fiedler over de Amerikaanse literatuur, waarin wordt aangetoond dat de Amerikaanse literatuur eigenlijk gaat over verdrongen homosexualiteit. Denk maar aan Huckleberry Finn en nigger Jim. Dat menig Amerikaanse schrijver - neem alleen maar Hemingway - zowel in het leven als in zijn boeken steeds maar achter de vrouwen aanzat moet uiteraard beschouwd worden als een bewijs temeer voor de juistheid van Fiedlers theorie.

Allerlei Leidende Gedachten zijn mogelijk. Dat de strijd tegen het water - met zijn eeuwige rampen - de Nederlandse geschiedenis bepaalt. Dat het ontbreken van natuurlijke grenzen de Russische geschiedenis bepaalt. Dat het ‘maatschappelijk zijn’ het ‘bewustzijn’ bepaalt. Dat de Russen heel anders zijn dan wij omdat ze als kind ‘ingebakerd’ worden. Dat de geschiedenis van een volk begint met kinderjaren en tenslotte bij de volwassenheid terechtkomt, zodat keizer Wilhelm II als de personificatie van de volwassenheid van Duitsland kan worden beschouwd (er zal vast wel iemand een geschiedenis van Duitsland geschreven hebben met dit fascinerende gegeven als Leidende Gedachte). Dat de Tartaarse overheersing de Russen voorgoed tot slaven gemaakt heeft. Dat Rusland bij Europa behoort. Dat Rusland niet bij Europa behoort. Dat de vraag of Rusland wel of niet bij Europa behoort een interessante vraag is.

Jan Willem Bezemer
TON HENDRIKS

Ivan de Verschrikkelijke houdt zijn dode zoon vast. Schilderij van Ilya Repin, 1885

Het handigste is het om een Leidende Gedachte aan je publiek te presenteren waarmee dat publiek genoegen neemt en waar je zelf geen last van hebt en niet meer naar omkijkt als je eenmaal aan het schrijven bent. Zo slim was Herodotus, die niet voor niets de vader der geschiedschrijving wordt genoemd. Hij begon zijn geschiedenis met te zeggen dat zijn Leidende Gedachte het conflict was tussen Grieken en Barbaren, en dat zijn geschiedenis in het teken van dat conflict zou staan. In het boek zelf hield hij daar wijselijk zoveel mogelijk zijn mond over, en vertelde hij allerlei irrelevante zaken die hem interessant leken, zoals dat er een zonderlinge theorie bestond volgens welke de overstromingen van de Nijl door smeltende sneeuw veroorzaakt worden, en wat de beste manier is om krokodillen te vangen. Daarom wordt Herodotus nog steeds gelezen, terwijl niemand meer naar Toynbee omziet - want in het begin schept de lezer er een geweldige behagen in steeds door de auteur weer op die Leidende Gedachte te worden gedrukt en tot zijn stomme verbazing te merken dat de theorie van de auteur elke keer opnieuw door de gang der gebeurtenissen bevestigd wordt. Maar op den duur is zo'n truc uiterst vermoeiend en ziet zelfs de gemiddelde lezer hoe faciel de bewijsvoering is.

Verderfelijkheid

In het boek van Jan Willem Bezemer Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Brezjnev ontbreekt iedere Leidende Gedachte. Het is niet anders dan een politieke geschiedenis van het Russische rijk van de negende eeuw tot onze tijd. De auteur vertelt zo duidelijk mogelijk wat er in die tien eeuwen gebeurd is - de negentiende en de twintigste eeuw krijgen de meeste aandacht - en hij doet dat met evenwichtigheid, wijsheid, matiging en terughoudendheid. Geert van Oorschot, wien de eer toekomt dit boek uit handen van de weinig tot schrijven geneigde auteur los te krijgen, moet naar men zegt zelfs een beetje teleurgesteld zijn geweest dat er in Bezemers ‘Geschiedenis’ niet met meer kracht op de Verderfelijkheid van het Stalinisme gewezen wordt, in de geest van Geerts vriend Jacques de Kadt.

Bezemer is wars van iedere exuberantie. Hij geeft de lezer de koude feiten, en onthoudt zich meestal van commentaar. Menige historicus is al bezweken voor de verleiding met een verklaring te komen van bijvoorbeeld de terreur van Ivan de Verschrikkelijke, of de terreur van Stalin. Bezemer waagt het te laten merken dat hij geen verklaring heeft. Ook schuwt hij leuke anekdotes en smakelijke details. Mij trof bijvoorbeeld Molotovs bezoek aan Hitler in december 1940. Bezemer behandelt dat bezoek, vertelt van de onderhandelingen, van de Russische eisen, van Hitlers reactie. Maar dat Molotov bij dat bezoek Hitler gelukwenste met zijn verovering van Nederland vermeldt Bezemer niet. Toen hij over dat bezoek schreef wist hij ongetwijfeld van die gelukwensen af, maar ik begrijp waarom hij ze niet vermeld heeft: voor het verloop vaa de Duits-Russische betrekkingen zijn die gelukwensen van geen belang. Ze zijn alleen maar leuk voor de lezer. Maar Bezemer wil zijn lezers niet vermaken, hij wil ze iets leren.

In het hele boek heb ik maar één anekdote gevonden: over het 22ste partijcongres in 1961. ‘Op 30 oktober stond in het congres een zeer oude en zeer gelovige communiste Dora Lazoerkina op, die zelf twintig jaar in een kamp had doorgebracht, en stelde voor het stoffelijk overschot van Stalin uit het Mausoleum op het Rode Plein te verwijderen. In moeilijke ogenblikken raadpleegde ze altijd Lenin: “Gisteren heb ik weer met Lenin overlegd, en hij zei: ik vind het vervelend naast Stalin te liggen, die zoveel ellende over onze partij heeft gebracht.” Het voorstel van Lazoerkina werd door het congres aangenomen.’

Wat mijn grote bewondering wekt is de manier waarop Bezemer een stand van zaken, een gebeurtenis weet ‘in te sluiten’. Dat is misschien niet zo duidelijk geformuleerd. Ik bedoel het volgende. Schopenhauer zegt ergens, dat hij soms zeer lang jacht heeft moeten maken op bepaalde gedachten die hem vluchtig in de zin kwamen. Sommige gedachten moest hij ‘den Weg verrennen’ voor zij zich overgaven en op papier lieten brengen. Thomas Mann zegt ergens dat men zo moet schrijven, als ging het erom, een denkbeeldige autoriteit te dwingen de ogen voor het geschrevene neer te slaan. Naar analogie van deze uitspraken ben ik geneigd te zeggen dat Bezemers kracht ligt in het zo formuleren van een zaak, dat die zaak geen kant meer uit kan.

Broeinesten van subversie

Ik geef een voorbeeld uit hoofdstuk VII. Het gaat over de moordaanslag, in 1866, op Alexander II, en de daarop gevolgde maatregelen van de overheid ten aanzien van de universiteiten: ‘Op 4 april 1866 pleegde de Moskouse student Dmitri Karakozov een moordaanslag op keizer Alexander. De aanslag mislukte. De dader werd door omstanders gegrepen. Het uitvoerige onderzoek naar de achtergrond van zijn daad sterkte de regering in haar overtuiging dat de universiteiten broeinesten van subversie waren. Tien dagen na de aanslag van Karakozov benoemde keizer Alexander graaf Dmitri Tolstoj tot minister van onderwijs met de opdracht de subversie aan de universiteilen te beteugelen.’

Dan volgt een uiteenzetting over die universiteiten, waarbij onder meer verteld wordt dat in Rusland ‘veel uit smalle beurs gestudeerd’ werd. Daarna gaat Bezemer verder: ‘Conservatieven helden over tot de mening dat men de subversie aan de universiteiten het beste bestreed door de armen te weren. Dat was niet de mening van Tolstoj. Hij heeft geprobeerd zijn doel te bereiken door het onderwijs moeilijker te maken. Hij reserveerde de toegang tot de universiteit voor de bezitters van het einddiploma gymnasium. In het onderwijsprogramma van het gymnasium ruimde hij een grote plaats in voor de klassieke talen en de wiskunde. Praatvakken als geschiedenis en letterkunde bedeelde hij karig met lesuren. Zo zou het gymnasium geen oppervlakkige betweters meer afleveren. Tolstoj heeft de kwaliteit van het Russische onderwijs zeer verbeterd. (...) De subversie heeft Tolstoj niet uit het Russische onderwijs kunnen weren. Meer dan de helft van de ongeveer duizend nihilisten die tussen 1873 en 1877 werden opgepakt, waren studenten en scholieren.’

Het is heel moeilijk hier een speld tussen te krijgen. Je ziet in gedachten duizenden ‘nihilisten’ uit de jaren zeventig van de vorige eeuw te hoop lopen en protesteren tegen bovenstaande formuleringen, zonder dat zij kunnen aantonen dat een van die zinnen een onjuiste of unfaire voorstelling van zaken geeft.

Behalve een geschiedenis van het Russische rijk en de Sovjetunie van de negende eeuw tot aan de dood van Leonid Brezjnev en een gedetailleerde index nominum bevat Bezemers boek een uiteenzetting over de transcriptie van Russische eigennamen, een jaartallenlijst, stambomen van de Russische vorstenhuizen, lijsten van de ‘politieke top’ van de Sovjetunie van 1917 tot 1982, een beredeneerde korte bibliografie, en een losse kaart van Europees Rusland en van de Sovjetunie, waarop de lezer alle in het boek genoemde plaatsen, zeeën, bergen, rivieren en landstreken terug kan vinden.

■