Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Achtervolgd door alle veiligheidsdiensten
De vluchtjaren van Philip Agee

On the run door Philip Agee Uitgever: Bloomsbury, 400 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 61,30

Cees Wiebes

Toen Inside the Company: CIA Diary van ex-CIA-agent Philip Agee in 1975 verscheen, was het duidelijk dat aan vele CIA-operaties in Centraal- en Midden-Amerika een behoorlijke slag was toegebracht. Bestaande netwerken van agenten moesten vanwege zijn onthullingen in alle haast afgebouwd en vervangen worden door nieuwe ten behoeve van het ‘intelligence’-werk. En dat in een periode dat de CIA het toch al moeilijk had. De organisatie had net een golf van negatieve publiciteit over zich heen gekregen vanwege haar betrokkenheid bij het omverwerpen van de Allenderegering in Chili. Daarnaast bracht een commissie uit de Senaat onder leiding van wijlen Frank Church allerlei schandalen aan het licht. Agees pijnlijke onthullingen kwamen daar nog bij en andere schrijvers als Victor Marchetti, John Marks, Joseph B. Smith, John Stockwell, Thomas Powers vulden het ‘intelligence’-plaatje verder in.

Hoewel de CIA in haar maag zat met Agees boek, werd het vreemd genoeg binnen de organisatie zelf hogelijk geprezen. Zijn studie werd in het geheime huisorgaan lovend besproken en zelfs aanbevolen als verplichte literatuur voor elke CIA-medewerker. De studie moest echter wel behandeld worden als ‘classified information’, want Agees produkt was te waarheidsgetrouw. Daarom mocht het door de CIA-medewerkers niet in het openbaar gelezen worden! Voor Agee zelf was zijn studie het begin van een lange lijdensweg.

In de eerste hoofdstukken zet Agee nogmaals de beweegredenen van zijn ‘bekering’ uiteen en somt de problemen nog eens op die hij had om uit de ‘dienst’ te stappen. Toen het besluit eenmaal genomen was om een boek over het geheime werk van de CIA te schrijven, begon de ellende pas goed. Agee ging naar Parijs en kwam al snel in geldzorgen. Merkwaardigerwijs liep hij steeds meer op het juiste moment tegen mensen aan die hem financieel konden helpen. Het merendeel was echter (naar later bleek) medewerker van de CIA. Vreemd genoeg had Agee als ex-agent niets in de gaten, terwijl hij toch geacht werd voldoende ervaring te hebben met infiltranten. De CIA en de Franse inlichtingendiensten werken nauw samen en iedere avond moest Agee zijn achtervolgers van zich afschudden. Hij wist weliswaar zijn adres enige tijd geheim te houden maar toen een ‘betrouwbare’ vriendin hem een schrijfmachine leende waarin een zender zat verborgen, was dit ook snel bekend.

Paranoïde

Agee ging naar Londen maar al spoedig werd hij ook daar dag en nacht gevolgd. Dit keer was het de Britse contraspionagedienst, MI-5. Agee had, inmiddels lichtelijk paranoïde geworden, ook op het persoonlijke vlak de nodige problemen. Onder druk van de CIA weigerde Agees ex-vrouw een bezoekregeling, zodat hij zijn twee zoons niet kon zien. De CIA bewerkte ook zijn ouders. Maar Agee hield dapper stand. Hij schreef door en toen Penguin Books hem een contract aanbood, was hij voorlopig uit de financiële zorgen.

De CIA startte nu een desinformatie-campagne. Agee zou alles aan de KGB (natuurlijk!) hebben verraden, was aan de drank en leidde een losbandig leven. Clichématiger kon een overloper niet worden afgeschilderd maar de campagne sloeg aan. Newsweek, de New York Times en Associated Press namen de verzinsels klakkeloos over. Dankzij de steun van de Washington Post wist Agee de eerste aanval op zijn positie en werk te pareren. In de vele interviews die daarop volgden, weigerde hij veel te onthullen over zijn oude werk zodat het wachten bleef op zijn boek. Vanaf het moment dat Inside the Company verscheen, was Agee nergens meer veilig. De CIA bewerkstelligde dat Agee nu permanent on the run was.

Philip Agee met Janet Strickland, de ‘vriendin’ die hem de van afluisterapparatuur voorziene schrijfmachine ter hand stelde

In Spanje kreeg hij de geheime dienst van Franco achter zich aan na een tip van de Britse geheime diensten MI-5 en MI-6. Hij kwam terecht in Portugal waar de democratie zojuist was hersteld. In Lissabon constateerde Agee dat de dienst al druk doende was om de conservatieve krachten weer in het zadel te helpen. Washington benoemde snel een nieuwe ambassadeur in Lissabon, Frank Carlucci, de huidige Amerikaanse minister van Defensie. Agee wijst er nog eens op dat Carlucci deel uitmaakte van het CIA-team in Kinshasa (Zaïre), dat destijds medeverantwoordelijk was voor de moord op de Kongolese premier Lumumba. Volgens hem steunde de CIA de Socialistische Partij van Mario Soares met vele duizenden dollars. Agee keerde terug naar Engeland waar hij te horen kreeg dat hij een gevaar was voor de Britse staatsveiligheid. Nu schermen de Britten daar al snel mee, maar hij moest Engeland wel verlaten. Agee reageerde woedend. Tegelijkertijd komt hij met een politiek naïef verhaal over die gebeurtenissen in Londen. De Britse buitenlandse inlichtingendienst MI-6 was en is nog steeds sterk afhankelijk van haar Amerikaanse collega's voor betrouwbare informatie. Allicht wordt alles gedaan om die relatie optimaal te houden. Agee staat er ook niet bij stil dat de toenmalige Labour-premier James Callaghan nauw gelieerd was met de diverse Britse diensten. In de periode 1967-1970 had hij op het Home Office direct te maken met Noord-Ierland en dus met diverse veiligheidsdiensten. Als we verder nog het feit erbij betrekken dat belangrijke Labour-politici als Healey en diverse anderen veel werk voor de CIA hebben verricht, lag de uitwijzing van Agee voor de hand. Het is dan ook niet verwonderlijk dat zijn beroep daartegen bij een beroepscommissie op niets uitliep. De belangen van MI-5 en MI-6 prevaleerden natuurlijk boven die van Agee. Interessant is trouwens wel dat de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Henry Kissinger, tweemaal in het diepste geheim naar Londen is gevlogen voor overleg met Callaghan over Agees uitwijzing. Dit ontdekte Agee in documenten die hij via de Amerikaanse Freedom of Information Act te pakken kreeg. De lange arm van de CIA reikte ver.

Na zijn vertrek uit Groot-Brittannië ging Agee naar Nederland, maar daar was hem geen ander lot beschoren. Al spoedig ontstonden er in Amsterdam dezelfde problemen en kwam de BVD bij hem langs. Zijn verblijfsvergunning werd niet verlengd en voor Agee zijn Van der Stoel, Zeevalking, Haars en Van den Broek de grootste boosdoeners. De steun die hij kreeg kwam nota bene van ‘good old’ Harry van den Bergh. Hetzelfde ritueel herhaalde zich in Nederland. De Tweede Kamer steunde de regering in haar besluit en zijn beroep tegen de uitwijzing werd ook hier afgewezen. Agee kon weer verhuizen. Alleen: waar naar toe?

Paspoortproblemen

Hij mocht inmiddels Frankrijk en Italië niet meer in. Zweden vond Agee zelf weinig aanlokkelijk en Duitsland wilde hem ook niet toelaten. Via een huwelijk met een Française die een permanente verblijfsvergunning voor Duitsland had, wist hij zich toch in Hamburg te vestigen. Dankzij de inspanningen van de Duitse Jonge Socialisten kreeg hij het uiteindelijk voor elkaar om te mogen blijven. De vele verhuizingen waren voorbij. De grootste tegenslag waar Agee daarna nog mee te maken kreeg, was het Amerikaanse besluit om zijn paspoort in te trekken. De regeringen van Grenada en later Nicaragua losten dat probleem evenwel snel op en van hen kreeg hij een nieuw paspoort.

Na lezing van Agees boek blijft er bij mij een kriebelig gevoel hangen. Hij vervalt te veel in herhalingen en te vaak worden er allerlei oninteressante details over zijn privé-leven uitvoerig beschreven. Afgezien daarvan vind ik het onder de maat dat Agee na Inside the Company niet met een grondige analyse komt over het werk van inlichtingendiensten. We zijn twaalf jaar verder en in die tijd moet hij toch wel eens zijn gedachten hebben laten gaan over de rol die inlichtingendiensten kunnen, maar soms ook moeten spelen in de internationale politiek. Een analyse over de noodzaak van de ‘covert action’ of de stabiliserende invloed die van spionage kan uitgaan, treft men bijvoorbeeld niet aan. De CIA blijft in Agees optiek simpelweg ‘het gewetenloze monster’.

Het boek stelt dus inhoudelijk teleur. Eigenlijk is de typering van de New York Times heel treffend: ‘Agee decided to drive the CIA crazy, and they tried to do the same to him.’ Dit klopt; het had alleen in veel minder pagina's gekund.

■