Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Klassieke mythen en hun nawerking tot nu
Een compendium van goden en helden

Van achilles tot zeus Thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater door Eric M. Moormann en Wilfried Uitterhoeve Uitgever: Sun, 293 p., f 38,50

Wim Hottentot

Wat nu? De Socialistiese Uitgeverij Nijmegen op de bres voor de klassieken, die in de bewogen jaren zestig (en al veel eerder trouwens) altijd golden als hét embleem van achterhaalde en overleefde burgerlijke cultuur? Dat ik dat nog mag meemaken! Beter in het wetenschappelijk socialisme onderlegde critici dan ik zullen ongetwijfeld een sluitende marxistische verklaring kunnen geven van de historisch-materialistische noodwendigheid van de verschijning van dit boek, juist op dit moment en juist bij deze uitgeverij. Ik, die naar aard en opvoeding eerder geneigd ben te geloven in de ironie van de geschiedenis dan in haar wetten, onderdruk een licht geamuseerde glimlach van verbazing en zet mij tevreden aan het bekijken van dit paradoxale werk.

Van Achilleus tot Zeus: een heel verzorgd geproduceerd prachtboek, dat ‘thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater’ (de ondertitel van het werk) behandelt. Een goed en soms verrassend geïllustreerd boek, waaraan in Nederland werkelijk een grote behoefte bestond. De uitgeverij meldt in een wervende folder dat een werk als dit tot nog toe ‘zelfs op de internationale markt’ ontbrak, maar dat is natuurlijk onwaar. De Duitsers beschikken als sinds 1953 over het prachtige, zij het wat moeizaam getitelde Lexikon der griechischen und römischen Mythologie mit Hinweisen auf das Fortwirken antiker Stofte und Motive in der bildende Kunst, Literatuur uns Musik des Abendlandes bis zur Gegenwart van Herbert Hunger, dat sindsdien vele malen herdrukt is en bijgewerkt. Zo'n succes wens ik, om misverstanden te voorkomen, het onderhavige werk ook toe! De schrijvers hebben Hunger ongetwijfeld op tafel gehad bij hun voorbereidingen voor hun eigen boek. Ze noemen het werk uiteraard in hun bibliografie.

Ieder ontwikkeld mens heeft inmiddels hopelijk wel weer door dat de Klassieken inderdaad de wortels van onze eigen beschaving en ideologie vormen en dat het geen flauwe kul is geweest wat men ons destijds in dezen op school heeft wijsgemaakt. Ook wie achterhaalde en altijd weer opduikende ideeën over de nutteloosheid der Klassieken koestert, moet de waarheid van vele generaties onder ogen zien en accepteren. Naar mijn stellige overtuiging zijn vrijwel alle Nederlandse universitaire opleidingen Letteren gedoemd te degenereren tot TROS-niveau, omdat studenten noch docenten tegenwoordig een behoorlijke kennis van mythologie, antieke cultuur of Latijn hebben, een kennis die tot diep in onze eeuw volstrekt voor zichzelf sprak. Daargelaten dat zelfs bij classici het Latijn van de Renaissance meestal volkomen onbekend is, zodat de Nederlanders denken dat Vondel en Hooft onze voornaamste schrijvers uit de zestiende en zeventiende eeuw zijn, terwijl dat aantoonbaar figuren als Erasinus, Janus Secundus, Hugo de Groot, Vossius en Barlaeus zijn. Dat zijn dan schrijvers van wie vrijwel niemand het werk in het oorspronkelijke Latijn lezen kan, terwijl er natuurlijk al helemaal geen moderne vertalingen van beschikbaar zijn, nou ja, op Janus Secundus na, voor wie J.P. Guépin zich al jaren lang op bewonderenswaardige wijze sterk heeft gemaakt.

Zeus ontvoert Ganymedes. Penthesileia-schilder, circa 470 voor Chr.

Varianten

Er zouden dus meer van het soort boeken als Van Achilleus tot Zeus moeten verschijnen, die op een heel leesbare en intelligente wijze lacunes in de kennis van onze beroemde ‘geïnteresseerde leken’ kunnen aanvullen. In een heldere Verantwoording zetten de auteurs hun manier van werken uiteen: in alfabetische volgorde presenteren ze in Van Achilleus tot Zeus honderdvierendertig beknopte uiteenzettingen rond personages uit de Grieks-Romeinse mythologie. Alle beroemde goden, helden en mythen zijn terug te vinden: Achilles, Agamemnon, Antigone, Apollo, de Argonauten via heel veel tussenpersonen tot de Sibylle, Tiresias, Theseus, de Titanen, naar Zeus. De schrijvers hebben terecht vooral die mythes geselecteerd die al sinds de Oudheid productief zijn geweest. Ze geven daarbij (zij het té summier naar mijn smaak) hun antieke bronnen aan. Ze streven geen sluitende versie na. Derhalve behandelen ze ook regelmatig varianten die al in antieke bronnen worden vermeld.

De lezer krijgt daardoor een veel minder uniforme mythe te lezen dan meestal wordt gepresenteerd in bijvoorbeeld encyclopedieën of schoolboeken. Men wordt zich zo bewust van de moeilijkheden die zich bij mythologisch onderzoek kunnen voordoen. Daarbij is het een prettige gewaarwording dat de auteurs hun publiek volwassen toespreken en niet vervallen in de kinderachtige of belerende toon die men vaak in hand-en studieboeken over mythologische onderwerpen aantreft.

Dat Moormann en Uitterhoeve - respectievelijk archeoloog aan de Universiteit van Amsterdam en redacteur van de SUN - een volwassen publiek beogen, blijkt ook uit de grote aandacht die zij besteden aan de interpretatie van de functie en betekenis die in de naklassieke tijd kan worden toegekend aan het gebruik van een bepaalde mythe of mythologische figuur.

Ze wijzen er bijvoorbeeld terecht op dat de veellistige Odysseus in de loop der historie embleem van velerlei is geweest: de rationele denker, de sluwe intrigant, de trouwe echtgenoot, de eeuwige zwerver en tegenwoordig, naar mijn indruk, vaak de gedesillusioneerde romanticus, die zich realiseert dat vertrekken zoveel leuker is dan aankomen! Denk aan het vermaarde Ithaka van K.P. Kavafis, of, om dichter bij huis te blijven, aan Odysseus' laatste tocht van de nog altijd onderschatte F.C. Terborgh. Daar zit tevens mijn voornaamste punt van bezwaar tegen het boek. Hoewel Moorman en Uitterhoeve zeer zeker heel wat literaire nawerking signaleren, ook in onze eigen tijd, schieten ze nogal opvallend tekort waar het onze eigen Nederlands literatuur gaat. Het lijkt wel of ze zich daarvoor schamen.

Terborgh wordt wel genoemd, maar iemand als Hella Haasse komt nergens voor, hoewel ze een toneelstuk schreef, De draad in het donker (1963) over Theseus en Ariadne, terwijl bijvoorbeeld in De wegen der Verbeelding (1984) de Orpheusmythe een structurerende rol speelt. Bij Orpheus ontbreekt ook Mulisch' Twee Vrouwen (1975). Het komt me trouwens voor dat de Orpheusmythe langzamerhand steeds belangrijker wordt in het werk van Mulisch, die uiteraard wél onder onder Oedipus wordt genoemd, waar Blindeman (1985) van Hugo Claus ontbreekt, waarschijnlijk omdat de Oedipusmythe er in (licht) verhulde vorm voorkomt. Van indirecte verwijzen lijken de auteurs niet veel te moeten hebben: onder Aeneas ontbreekt Nooit meer slapen (1966) van W.F. Hermans, waar niemand meer twijfelt aan de vader-op-de-rug-thematiek zoals die ooit door de al genoemde Hella Haasse in een artikel in Raster 1971 is geconstateerd. En Homme's Hoest (1980), waar op nogal opvallende wijze gespeeld wordt met de Trojaanse sagenkring, wordt evenmin genoemd.

Antigone en Kreon. Tekening van Jean Cocteau, 1922

Ik heb nu alleen nog winnaars van de P.C. Hooftprijs of onze op één na belangrijkste literaire onderscheiding genoemd, de Constantijn Huygensprijs - die tegenwoordig, dankzij Brinkman, dus de belangrijkste is geworden, o paradox! Het spreekt voor zich dat de minder opvallende schrijvers meestal helemaal over het hoofd worden gezien. Dus bij Aeneas geen Willy Spillebeen, wiens Aeneas of de levensreis van een man (1982) in de hoofdfiguur een antiheld tekent. Hij is de verrader van Dido's liefde, voor wie het beroemde vers tantae molis erat Romanam condere gentem, ‘zo bovenmenselijk moeilijk was het de Romeinen tot een volk te maken’ (Vergilius Aeneis 1.33), inderdaad richtsnoer is, meer dan zijn persoonlijke gevoelens tegenover degene die hij liefheeft.

Omdat ik van Moormann wel eens artikelen over de homo-erotiek gelezen heb, moet hij zeker - liefdevol? - gekapitteld worden over het ontbreken van een verwijzing naar Willem de Mérode onder Ganymedes. Diens zo genoemde bundel verscheen al in 1924. Wellicht had in de bibliografie hierbij het recente werk van James M. Saslow genoemd kunnen worden, Ganymede in the Renaissance (1985), een uiterst boeiend overzicht. Onder Pyramus en Thisbe hadden de Vijf variaties op een misverstand (1950) van Kees Stip kunnen worden vermeld. Bij buitenlandse literaire bronnen valt het meest het ontbreken van Mary Renault op, tot haar vrij recente dood waarschijnlijk wel de meest populaire schrijver over mythische onderwerpen en personages.

Ik heb enigszins de indruk, dat de verwijzingen vaak uit de tweede hand zijn, hetgeen verklaart waarom minder spraakmakende werken ontbreken. Vergelijking met Hungers al genoemde lexicon, dat zelfs voor vroege Nederlandse literatuur heel redelijk is, versterkt die indruk. Anderzijds lijkt dit Nederlandse boek Hunger te overtreffen op het gebied van de kunstgeschiedenis van de Oudheid, waar vaak werken worden genoemd, en soms afgebeeld, die de Duitse pendant niet vermeldt. Dat is dus weer winst! En voor de muziek ziet alles er ook redelijk uit, al moet ik bekennen dat ik dat facet van het Nachleben van de Oudheid slecht overzie. De kenner beoordele dit punt maar zelf.

Nu nog net zo'n aardig boek over onze échte belangrijke schrijvers uit de Gouden Eeuw! Waar blijft de latinist die dat kan schrijven?

■