Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 16]

Onverwoestbaar utopisme
Ervaringen uit de medische opleiding en praktijk

Becoming a doctor A Journey of Initiation in Medical School door McIvin Konner M.D. Uitgever: Elizabeth Sifton Books/Viking, 390 p., f 45,50
In een stadspraktijk door J.D. Querido Uitgever: Wetenschappelijke uitgeverij Bunge, 344 p., f 45,-

F. Dekking

De antropoloog Melvin Konner besloot op vijfendertigjarige leeftijd medicijnen te gaan studeren om zo alsnog een jeugdideaal te verwezenlijken. In zijn eigenlijke vak heeft hij dan al een zekere faam opgebouwd: hij heeft enkele zeer goed ontvangen boeken op zijn naam staan en als professor enkele jaren lesgegeven, onder anderen ook aan medische studenten. Als een vriend hem, halverwege zijn opleiding, vraagt waarom hij daar in godsnaam aan is begonnen, laat hij zich in een impuls ontvallen: ‘Misschien wel om er een boek over te schrijven’ en daarna gaat hij dat serieus doen.

Meer dan een systematisch schema van de opleiding tot arts is dit boek een zeer persoonlijk verslag van zijn ervaringen en draagt daardoor een duidelijk antropologisch stempel. Voor de beoefening van hun vak moeten antropologen vaak jaren lang leven bij de vreemde volksstam die zij bestuderen willen, met de fundamentele instelling van ‘participerende observatie’, om dat wat zij willen onderzoeken zo veel mogelijk mee te maken. Maar tijdens zijn medische opleiding is Konner daarbij zozeer betrokken geraakt, dat het meer een ‘observerend deelnemen’ is geworden. De boeiende beschrijvingen die hij geeft zijn sterk doordrenkt van zijn persoonlijke reacties. En dat is een persoonlijkheid die alleszins de moeite waard is: een ervaren wetenschapsman, die gevarieerd veldwerk heeft gedaan, gelukkig getrouwd is en vader van twee kinderen, en iemand die sterk hangt aan zijn joodse afkomst: uitgebreide onverbrekelijke familierelaties, een scherpe doordringende intelligentie, en begiftigd met wat ik een typisch joodse humor vind. Om misverstand te voorkomen: dit is niet de ‘Humor ist wenn man trotzdem lacht’, maar het is een gevoel voor de betrekkelijkheid der dingen, en het zien van overeenkomsten waar anderen alleen verschillen veronderstellen, en een aannemen van verschillen bij zaken die door anderen voor identiek worden gehouden.

Uitvoerig beschrijft hij een groot deel van de patiënten met wie hij dagelijks geconfronteerd wordt, niet alleen hun ziekten of afwijkingen, maar ook hun habitus in de ruimste zin van het woord, vooral ook omdat hij vindt dat zijn leermeesters daar veel te weinig aandacht aan besteden. Een voorbeeld is een aardig weergegeven gesprek met een charmante vrouw die behalve de klacht waarvoor zij is opgenomen op de dag vóór haar ontslag ook een toevallig gevonden gonorroe blijkt te hebben. Hij vindt haar geheel overstuur en huilend in haar bed, vastbesloten van haar echtgenoot te scheiden, en niemand besteedt aandacht aan haar, behalve deze medische student. Nadat hij alle details uitvoerig met haar heeft doorgenomen is zij geheel tot rust gekomen en gaat de volgende dag vrolijk terug naar huis: de scheiding gaat niet door. De leermeesters, merendeels assistentartsen, worden zeer scherp door hem beoordeeld: sommigen worden zonder meer afgekeurd als ongevoelige, pretentieuze dikdoeners of gewoon zwak begaafd, voor sommige anderen - door hem Medical Heroes genoemd - heeft hij een grote verering, die niettemin zijn kritiek niet uitsluit, en voor de anderen gemengde gevoelens.

Psychiatrie

Van de verschillende stages die hij afloopt zijn het vooral de psychiatrie, de verloskunde, en de kindergeneeskunde die zijn voorkeur hebben, maar chirurg zal hij nooit willen worden, al was het alleen al omdat hij met dat gezelschap nooit om zal kunnen gaan. Van de verloskunde ziet hij bij nader inzien af, omdat hij voldoende tijd voor zijn gezin en voor zijn nachtrust wil hebben, ook al heeft het helpen bij de geboorte van kinderen hem de meest intense bevrediging gegeven. Uileindelijk kiest hij, in combinatie met het aspect gedragsleer van zijn oude beroep, voor de psychiatrie.

In de reeks van uitvoerige patiëntenbesprekingen en beschouwingen over toegepaste therapieën besteedt hij veel aandacht aan een serie elektroshockbehandelingen die hij meemaakt, en die na aanvankelijke scepsis door hem als betrekkelijk onschuldige en waardevolle ingrepen worden beschouwd. De opleiding is niet wezenlijk anders dan die in Nederland, maar een belangrijk organisatorisch verschil is de positie van de studenten. In de eerste plaats is er een strenge toelatingsselectie, met dien verstande dat slechts de helft van de gegadigden in aanmerking komt om een plaats aan een universiteit te vragen nadat zij een uitgebreid examen hebben ondergaan aan het einde van de middelbare-schoolopleiding, die zij voor een deel ook al aan de geneeskunde hebben moeten wijden. Dan wordt nog eens aan de universiteiten overgelaten om te beoordelen of de student geschikt is, en in verband met het beperkt aantal plaatsen worden slechts de best beoordeelden toegelaten, zodat de meeste studenten hun verzoek tot een aantal universiteiten tegelijk richten.

Het laatste hoofdstuk bestaat uit een zeer kritische bespreking van de medische opleiding en van de Amerikaanse geneeskunde in het algemeen (met als voornaamste tekortkoming het verwaarlozen van de persoonlijke aspecten van de patiënt). Konner geeft geen oplossingen; niettemin spreekt er een grote liefde en bewondering voor het vak uit het hele boek. Dat komt ook doordat hij zelf in zijn twee bosjesmannenjaren herhaaldelijk de westerse geneeskunde heeft moeten toepassen en ook nog de plaatselijke opleiding tot medicijnman heeft meegemaakt en voor een deel zelf ondergaan. Dat is een gruwelijk, langdurig ritueel van zang en dans, geneesmiddelen slikken en in trance geraken, een zware beproeving die nauwelijks te overleven is, maar wie het hebben doorstaan genieten daarna een groot gezag. Hij vergelijkt dit met zijn eigen opleiding tot arts waarin jaren van hard werken, het opnemen van een onmogelijke massa leerstof, voortdurend slaaptekort (met werktijden van soms zesendertig uur achter elkaar) tot een zelfde, naar zijn gevoel bevredigend resultaat hebben geleid. Door de intelligente, gevoelige en boeiende beschrijving van zijn belevenissen en opinies is dit een ideaal boek voor enigszins gelijkgestemde artsen, maar ook voor een ieder die in de geneeskunde geïnteresseerd is, ook al is hij niet van plan dat te gaan studeren.

Amsterdamse huisarts

Een geheel verschillend, maar toch in sommige opzichten vergelijkbaar boek (al was het alleen maar omdat ik dat ook met zoveel genoegen gelezen heb) is de analyse van een artsenpraktijk door de Amsterdamse huisarts J.D. Querido: In een Stadspraktijk. Met enige schroom noem ik dit een boeiend en fascinerend boek, omdat het in feite alleen maar het realistisch verslag over zijn werk is door een intelligent, fatsoenlijk, hard werkend en capabel man. Maar dat wil wel zeggen een verademing voor wie zich dagelijks moet ergeren aan een wereld waarde overheidsinstanties bevolkt zijn met zwakbegaafde, handige, dikdoenerige, mooipratende knoeiers. De verwantschap met het eerstbesproken boek maakt dat je de neiging krijgt om te denken dat Querido, net andersom als Konner, eerst arts is geworden, en daarna door zijn werk en reflectie hierover feitelijk antropoloog.

Bij beiden vindt men die zelfde ambivalentie: een helder gevoel voor de treurnis van het menselijk worstelen met het lot, en een sterke fascinatie door de ambachtelijke verbondenheid ermee en de mogelijkheid dit lot soms ten goede te keren: een onverwoestbaar utopisme, misschien de essentie van de geneeskunde.

■