Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 13]

Als alles uitgelegd wordt, voel ik me bedrogen
Kristien Hemmerechts over haar voorkeur voor het versluieren

Piet de Moor

De Vlaamse schrijfster Kristien Hemmerechts (1954) debuteerde vorig jaar met de novelle Een zuil van zout (Uitgeverij H), maar in 1986 al waren er drie Engelse verhalen van haar hand verschenen in het boek First Fictions (Faber & Faber), een verzamelbundel met werk van aankomende schrijvers. Ze schreef een proefschrift over Jean Rhys en haar affiniteit met de Angelsaksische literatuur is duidelijk merkbaar in haar eigen werk, dat vaak als ‘koel’ of ‘afstandelijk’ gekenschetst wordt. In mei komt bij Uitgeverij H een verhalenbundel van haar uit, getiteld Weerberichten. Ook werkt ze aan een roman. Piet de Moor sprak met haar over haar afschuw van het ‘praten over gevoelens’ en haar hekel aan psychologische duiding.

Anna, de jonge vrouwelijke hoofdpersoon in Hemmerechts' verhaal ‘Een zuil van zout’ werd hier en daar door de kritiek als een wezen zonder emoties afgeschilderd. Daar is Hemmerechts het helemaal niet mee eens, al is Anna's geschiedenis, die zich afspeelt tussen de dood van haar vader en haar fataal aflopende zwangerschap, geen schoolvoorbeeld van een vlot verlopende communicatie tussen verwante of bevriende mensen.

Hemmerechts: ‘ln mijn teksten laat ik veel over aan de intuïtie. Ik laat dingen gebeuren. Dat wil niet zeggen dat ik zomaar dobber of niets plan. Maar de meeste dingen die in je leven gebeuren kan je pas achteraf gaan ontrafelen. Van vrouwen zegt men heel dikwijls dat de dingen uit hun buik komen, dat ze puur gevoelsmatig leven en werken. Dat is niet zo. Er komt ook heel wat rationaliteit bij kijken. Veel schrijvers stellen eerst een plan open vullen dat al schrijvend in. Bij mij gaat het helemaal niet zo. Ik weet wel waar ik al schrijvend enigszins naar toe wil. Maar daarnaast laat ik ruimte om dingen hun eigen gang te laten gaan. De figuur van de kloosterzuster in Een zuil van zout, een figuur die ik heel overtuigend vind, is in sterke mate uit de lucht komen vallen. Ze is nooit gepland, maar ze was er plotseling. De conventies van de maatschappij hebben op haar geen vat omdat ze een zuster is.’

Je debuteerde met verhalen die je in het Engels hebt geschreven en die in Engeland werden gepubliceerd. Waarom koos je een andere taal dan het Nederlands?

‘Ik verbleef enkele jaren in Engeland. Toen ik begon te schrijven woonde ik weer in België. Ik gaf een cursus in de Engelse literatuur, en wel over het korte verhaal. Dat was heel belangrijk in mijn evolutie. Als je schrijft komt daar heel veel techniek bij kijken. Iemand die talent heeft voor muziek kun je naar een conservatorium sturen, een schilder naarde academie. Voor iemand die talent heeft om te schrijven bestaat in Vlaanderen geen overeenkomstige opleiding. Maar omdat ik les gaf over het korte verhaal moest ik die technieken gaan analyseren. Er waren veel vrouwclijke schrijvers bij: Katherine Mansfield en Virginia Woolf bijvoorbeeld. In die periode ben ik losse aantekeningen gaan maken in mijn boekje en dat deed ik in het Engels. Ik woonde toen nog samen met mijn man die Brits is. Thuis spraken we Engels. Het lag een beetje voor de hand dat ik in het Engels schreef. Ik dacht niet aan een publiek. Mijn eerste verhaal heb ik heel snel geschreven. Ik nam het mee naar Cambridge waar gedurende twee weken een cursus gegeven werd voor mensen die in het buitenland schrijfonderwijs gaven. Dat verhaal liet ik lezen aan Malcolm Bradbury, die niet alleen schrijver en criticus is, maar ook een cursus creatief schrijven geeft aan de universiteit van East Anglia. Ik kon me niet belachelijk maken, want die man kende me niet. Hoe dan ook, Bradbury reageerde er heel positief op. In die fase had ik dat wel nodig, iemand die me aanspoorde om door te gaan. In bepaalde opzichten schreef ik gemakkelijker in het Engels dan ik het Nederlands. Voor mij is het Nederlands een taal vol valkuilen en mijnen. Onlangs viel in een gesprek met mijn vader, die altijd het beschaafde Nederlands gepropageerd heeft, het woord “heropbouw”. Neen, neen, zei mijn vader, het moet “wederopbouw” zijn. In het Engels had ik die problemen niet.’

Zuinige zinnetjes

Je hebt de reputatie een heel zuinige stijl te hanteren. Zet je je bewust af tegen het Nederlands dat in Vlaanderen geschreven wordt en dat de naam heeft erg barok te zijn?

LIEVE BLANCOUAERT

‘Ik lees niet graag boeken waar een personage geen kamer kan binnenkomen zonder dat die kamer beschreven wordt. Ook het taalspel hoeft niet voor mij. Ik heb een verhaal geschreven: “Woorden“, dat je zou kunnen lezen als mijn programma. Daaruit blijkt een dubbelzinnige houding tegenover de gevestigde taalcultuur. Ik wil me daarin wel integreren, maar tegelijkertijd ook afstand houden. Vandaar wellicht mijn zuinige zinnetjes. Ik zit al jaren in een academisch milieu. Vandaar misschien mijn huiver voor een overdadig en overbodig woordgebruik. Het wordt al gauw een jungle waar je je doorheen moet hakken. En op het einde vraag je je af: wat wordt er nu eigenlijk gezegd? Zo'n manier van schrijven staat me tegen en heeft me altijd tegengestaan. Ik heb niet gezegd: nu ga ik het anders doen. Dat andere is altijd een stuk van mezelf geweest.’

Om je vrouwelijke personages hangt een aura van emotioneel deficit heen, van autisme zelfs.

‘Daar ben ik het niet mee eens. Het wordt vaak gezegd en geschreven. Als mensen me ontmoeten, bekijken ze me een beetje angstig. Aanvankelijk zijn de mensen nieuwsgierig en denken dat ik een totaal gevoelloos wezen ben. Gelukkig is ook het omgekeerde geschreven, dat Een zuil van zout een erg gevoelig boek is. Hier geldt hetzelfde als voor de taal. Wanneer er dingen gebeuren die je heel diep raken, dan heb je daar geen woorden voor. Je kunt er in het beste geval woorden voorgaan zoeken. Je kent het verhaal van King Lear met zijn drie dochters. De jongste wordt onterfd omdat ze niet over haar gevoelens kan praten. Lear interpreteert dat als gevoelloosheid. Dat is het juist niet. Ik verafschuw de clichés die je krijgt als er over gevoelens gepraat wordt. Ik verafschuw de clichés die een vrouw voorschrijven wat ze moet voelen als ze een kind krijgt. Of de woorden die men zogezegd zou moeten uitspreken bij het verlies van een vader of een moeder. Dat wordt direct superbanaal. Als je met mensen praat die werkelijk traumatiserende ervaringen hebben gehad, dan zie je dat ze daar moeilijk over praten. Al die clichés passen daar niet op. Een zuil van zout is een poging tot het ontwerpen van een taal om over dat soort dingen te praten. Een authentieke taal. Het feit dat Anna voortdurend terugkeert naar haar seniele grootmoeder bewijst dat ze zich wel geraakt voelt door de situatie van die vrouw. Maar ik wil er niet bij gaan uitleggen hoe erg het lot van oude mensen in rusthuizen wel is, al is dat echt verschrikkelijk. Van sommige recensenten denk ik dat het superdomme wezens zijn. Als er niet met zo veel woorden staat dat Anna het niet zo Jeuk vindt dat haar baby dood geboren wordt, dan denken ze dat Anna daar niet door geraakt

Mensen komen maar toevallig in bedden en studierichtingen terecht. Ze moeten leren aanvaarden dat hun leven in sterke mate door het toeval wordt geregeerd.

wordt. Ik vind die slotpassage zeer emotioneel.’

In het ouderlijke huis treft Anna een verzameling kranteknipsels van haar overleden vader aan. De hele tijd vraagt ze zich af welk systeem er achter die verzameling zou kunnen schuilen, maar ze doet verder geen moeite om erachter te komen. Waarom verzuimt ze om een blik in de werkkamer van haar vader te werpen, waar misschien de sleutel van het geheim aan te treffen is?

‘Anna heeft een zeer dubbelzinnige verhouding tegenover de geschiedenis. Ik denk dat ze gebukt gaat onder een gebrek aan belangstelling. Ik ben Anna niet. Ik ben me als Vlaamse vrouw zeer bewust van onze geschiedenis. Mijn grootouders waren boeren. Ga maar twee generaties in onze geschiedenis terug en je zal merken dat onze grootouders bijna allemaal boeren waren, mensen die arm Vlaanderen bevolkten, mensen die nauwelijks onderwijs hadden genoten en indien wel, dan in het Frans. Ik kan boos worden over de manier waarop. Vlaanderen is onderdrukt. Anna daarentegen heeft een kwakkelhouding tegenover dat verleden. Ze zegt niet dat toen alles beter was omdat de mensen dichter bij de natuur leefden. Mijn grootmoeder moest elke morgen om vier uur opstaan. Op de plaats waar vroeger de boerderij van mijn grootouders stond ligt nu de uitrit van de autostrada. Als symbool is dat zeer krachtig, die botsing van twee culturen. Een heel stuk van mijn persoonlijke geschiedenis is verdwenen. En tegelijkertijd is over een heel stuk Vlaamse geschiedenis beton gegoten. Er bestaan geen foto's of archieven van, het is weg. Vlaanderen is daar heel sterk in, in dat laten verdwijnen. Dét is de aarzeling van Anna. Ze is niet in staat om te handelen, omdat ze niet weet of ze dat verdwijnen nu moet betreuren of niet. Ze gelooft niet dat dat verleden een boodschap inhoudt. Die grootmoeder zit daar voor het venster en beweegt niet.’

Het boek bevat nog andere aanzetten tot suspense die niet worden uitgewerkt. Waarom niet?

‘Ik begrijp nu wel dat de lezer zich soms be-

[p. 14]

drogen voelt. Ik had tenminste kunnen vertellen wat er in die kamer van de vader zat, denken ze. Maar ik wou juist zeggen dat er geen boodschappen zijn, dat er geen echt betekenisvolle momenten zijn.’

Een schrijver heeft niet als taak om de verwachtingen van de lezer in te lossen?

‘Ook al niet. De eerste versie van mijn volgende roman is klaar. Bij ieder hoofdstuk heb ik me afgevraagd: wat gaat de lezer zich afvragen? Goed, dacht ik, ik zal er dat zinnetje bij plaatsen, dan is de lezer tevreden. Toen ik De aanslag van Mulisch las, was ik echt ontgoocheld. Het eerste hoofdstuk vond ik adembenemend, omdat het vol sluiers zat, niet-weten, mysteries. Prachtig! Maar wat doet hij dan? Hoofdstuk na hoofdstuk gaat hij alles uitleggen. Voor alles is er een verklaring en alles klopt als een bus. Het kan zijn dat ik een heel vreemde kronkel heb, maar ik voelde me juist daardoor bedrogen. Ik vind het juist adembenemend om dingen te versluieren.’

Ben je het ermee eens dat je sterker bent in het korte verhaal dan in de roman?

‘Ik heb Een zuil van zout nooit een roman genoemd. Het is een lang kort verhaal. Ik schrijf graag korte verhalen. Al de waarom-vragen die men stelt bij een roman, stelt men niet bij een kort verhaal. Het is een genre dat het moet hebben van het mysterie. Bij Joyce heet dat de epifanie, de openbaring. Hij schrijft zijn verhaal en brengt een personage op een punt waar de sluier heel eventjes wordt opgelicht. Bij de roman als genre is dat moeilijker. Er wordt meer om antwoorden gevraagd. Ik heb gezegd: er moet heel veel actie in zijn. Ik heb mezelf opgelegd om met drie verhaaleenheden te werken waarmee ik kon gaan mengen. Ik heb mezelf meer gedwongen om binnen de conventies van dat genre te werken. Ik heb mezelf telkens verplaatst in de rol van de lezer. Bepaalde personages heb ik opmerkingen laten maken die de lezer eventueel zou kunnen maken. Je mag de mensen niet te veel op hun honger laten zitten. Dat heb ik bewust gedaan. Maar toch weet ik dat er op heel veel vragen geen antwoorden zijn. Waarom doet iemand iets? Het is een illusie dat je alles kunt reduceren tot een paar psychologische factoren. Misschien is Anna wel zo geworden omdat haar vader haar geen ijsje wou kopen op de dijk van Blankenberge. Maar dat is toch te goedkoop? Ze doet het, omdat ze het doet. De dingen gebeuren, omdat ze gebeuren. Mensen verzetten zich tegen die voorstelling, maar toch is het zo. Onze greep op de dingen is toch zeer beperkt? De mensen koesteren graag de illusie dat al hun handelingen voortkomen uit een soort van wilsbeslissing, iets waartoe ze-na lang nadenken gekomen zijn. Ik denk dat dit niet zo is. In mijn nieuwe boek gaat een vrouw met een heel lelijke man naar bed, en ze weet ook wel dat hij heel lelijk is. Waarom doet ze dat? Dat is de vraag die voortdurend door recensenten en critici gesteld wordt, een vraag die me verlamt. Ik weet het immers ook niet. Mensen komen maar toevallig in bedden en studierichtingen terecht. Mensen moeten leren aanvaarden dat hun leven in sterke mate door het toeval wordt geregeerd. Recensenten houden daar niet van, ze willen het gedrag altijd ergens uit voort laten vloeien, om het toch in te passen in bestaande categorieën. Je kunt mij niet verwijten dat ik het gedrag van Anna niet duid vanuit een of andere traumatiserende ervaring uit het verleden.’

Anna mag dan zoals je zegt haar eigen innerlijk leven leiden, het blijft toch maar een onuitstaanbaar karakter.

‘Het is een afschuwelijk mens, veel te extreem, te radicaal. Ze doet nergens concessies. Ze heeft het gevoel dat ze het huis moet vrijwaren van indringers. Waarom zegt ze dat dan niet? Waarom moeten de mensen dat aan voelen? Er gaat van haar een zeer negatieve energie uit, die me op het einde begon aan te tasten. Ik wou van Anna af, ik was haar meer dan beu. Ze reageert wel van binnen, maar ze laat dat niet blijken. Maar ik kan er niets aan doen dat ze zo is. Je moet koppigheid en integriteit hebben voor je eigen werk, een gevoel van onvermijdelijkheid. Daarom laat ik mijn teksten ook niet meer zo vaak door anderen lezen. Take it or leave it. Misschien is dat een romantische voorstelling van de auteur die alleen meester is van zijn teksten. Ik weet het niet.’

■