Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

Géén helm met vederbos
Willem Frederik Hermans als Multatuli-polemist

Multatuli en W.F. Hermans, tekening Siegfried Woldhek

Wat heeft Hermans eigenlijk met Multatuli? Hij maakte een fotobiografie, gaf Max Havelaar opnieuw uit, schreef essays en columns over hem en recenseerde om de paar jaar het nieuw verschenen deel van Multatuli's Volledige Werken. Niettemin: wat heeft Hermans met Multatuli?

Atte Jongstra

Elke Multatuli-vereerder die maar enigszins een vulpen kan vasthouden propageert zo vaak en zo veel hij maar kan in artikelen, brochures of boekwerken het gedachtengoed van zijn meester. Hij verklaart de maatschappelijke en filosofische waarde van diens werken, trekt ten strijde tegen Multatuli-vijanden, profeteert over de ‘eeuwige’ waarde van Multatuli's heerlijke geschriften, of getuigt in gloedvolle bewoordingen van de uitwerking die die geschriften op zijn ontvankelijke ziel hebben gehad.

W.F. Hermans schrijft al veertig jaar lang, zo vaak en zo veel hij maar kan, over Multatuli. Hij profeteerde (in NRC Handelsblad van 29 januari 1988) dat Multatuli's tweehonderdste geboortejaar niet meer gevierd zal worden, net zo min als het tweehonderdste sterfjaar. Waarom niet? Omdat naar Hermans' smaak nu al, in 1988, niemand meer nieuwsgierig is naar de belevenissen van Douwes Dekker. Omdat er geen nieuwe feiten omtrent Mutatuli meer aan het licht worden gebracht. En omdat er in 1987 geen polemiek rond Multatuli is gevoerd door schrijvers die Multatuli ook inderdaad gelezen hebben.

Zijn dat de woorden van een multatuliaan? Wat heeft Hermans, die Multatuli ‘ook inderdaad gelezen heeft’, zelf aan de polemiek in 1987 bijgedragen?

Wat is überhaupt de bijdrage van de polemist W.F. Hermans aan de Multatuli-literatuur?

Wie wil weten wat de minst belangrijke discussiepunten waren in de Multatuli-discussie sinds de oorlog, hoeft slechts de stukken te lezen die W.F. Hermans aan die discussie bijdroeg. In die stukken is Hermans vrijwel altijd verontwaardigd. Verontwaardigd over peuzelwerk, randverschijnselen, snipsnaarderijen, klipscheten, sissers, druppels op gloeiende platen en stofjes aan de weegschaal. Zo bestookte hij Rob Nieuwenhuys over ‘de ernstige problemen’ in het Multatuli-onderzoek. Over het gecompliceerde Vraagstuk van het Disgenootschap: had Douwes Dekker nu wel of niet met Gouverneur-Generaal Duymaer van Twist aan tafel gezeten? En over de brandende Kwestie van het arbeidsrecht: had de Raad van Indië nu wel of niet geadviseerd Douwes Dekker te ontslaan? Hermans schreef een omstandig stuk over een potsierlijk plan voor een Havelaar-editie van de Leidse Multatuli-lakei Eep Franken. Uitputtende beschouwingen wijdde hij aan een schoenendoos onder het bed van Volledige Werken-bezorger Garmt Stuiveling. De stagnatie in de voortgang van die Volledige Werken was natuurlijk schandalig, van 1960 tot 1977 stond de editie van Multatuli's brieven en documenten geheel stil. Maar Hermans blééf er maar over doormelken.

In 1975 nam Willem Frederik Hermans plotseling stelling in de alweer vijfendertig jaar vergeten discussie tussen Julius Pée en de weduwe van Multatuli's zoon Edu, over de schuld van de slechte verhouding tussen Multatuli en zijn zoon. Alle deelnemers in deze keuteligste Multatuli-twist aller tijden waren dood en begraven, sommigen rustten al vijfendertig jaar in vrede. Hermans rakelde echter in de graven, haalde hier een ellepijp, daar een sleutelbeen te voorschijn, zette ze rechtop tegen de muur, kneep de ogen half dicht en zag de gestalten van Du Perron en Ter Braak staan, die hij vervolgens opnieuw het graf in ranselde: wat was de arme oude schoondochter van Multatuli lafhartig door hen mishandeld! Elders weer frikte Hermans over de spelling van de naam van diezelfde schoondochter. Moest die nu als Post van Leggeloo worden geschreven, of was het Post van Leggelo? Ook in Het Parool was Hermans druk met het afstoffen van de weegschaal. Stuiveling had bijvoorbeeld ergens in de Volledige Werken in een voetnoot vermeld dat de naam van de vader van de eerste echtgenote van Multatuli, de luitenant C.F.J.P. Baron van Wijnbergen, in het voetstuk van de Leeuw te Waterloo staat gebeiteld. Willem Frik Hermans galoppeerde er naar toe met een van zijn mindermannen om het te controleren. En constateerde met wapperend dundoek dat er behalve de datum van de slag niets in het voetstuk is gebeiteld.

Zo sneuvelde er opnieuw een valse voetnoot: de Multatulicampagne was dankzij Hermans' onderzoek te velde weer enkele reuzenschreden gevorderd.

Nutteloze polemiek

‘De over Droogstoppel handelende passages in Max Havelaar,’ schreef Willem Frik Hermans in een van zijn Parool-columns, ‘(...) vormen vrijwel de enige bladzijden in die roman, die ik kan herlezen zonder me te vervelen en waarbij ik menigmaal in lachen uitbarst.’ Komisch, Willem Erik? Juist die passages? Toch niemand in een spiegel herkend, mag ik hopen? Een ernstig bezwaar tegen de Multatuli-biografie van Paul van 't Veer vond Hermans in de uitdrukking die Van 't Veer gebruikte toen hij schreef over de toestemming die Dekker aan zijn toenmalige verloofde vroeg voor een flirt. Van 't Veer schreef: ‘Zij moest het groene licht geven.’

Wat? Las Willem Frik Hermans dat goed?: ‘Het jaar waarin dit, volgens deze versregels, moest, was 1845, de plek waarop een afgelegen theeplantage. Waren daar toen al verkeerslichten?’ O, die Droogstoppelpiantages in de Havelaar! Kostelijk, komisch!

‘Natuurlijk is polemiek nuttig,’ schreef Hermans eens. ‘Iemand die denkt dat het maar het beste zou wezen voor eeuwig en altijd de lasteraars, de leugenaars, de bedriegers en de imbecielen het hoogst woord te laten voeren zonder ze belachelijk te maken, die kan beter heroïnespuiter worden of zich dooddrinken.’ Zo geformuleerd zal niemand het nut van polemiek betwisten. Maar of hiermee ook het nut van Willem Frik Hermans' Multatuli-polemiek is aangeduid valt ernstig te betwijfelen. ‘Vitten?’ zei Hermans in Bzzletin. ‘ik ben er dol op.’

Precies dát heeft Hermans veertig jaar lang gedaan.

Vitten.

Nutteloze polemiek bedrijven.

Tegen loos twistgeschrijf zegt Hermans trouwens zelf bezwaar te hebben, daar kan men volgens hem beter mee ophouden: ‘Daarmee zou dan eindelijk na honderd jaar een einde kunnen komen aan een van de belachelijkste tradities m.b.t. de schrijverij over Multatuli, die de Multatuli-bibliografie zo mateloos hebben doen opzwellen.’

Bezwaar hebben tegen nutteloze polemiek, en zelf veertig jaar lang haarkloven op Multatuli-bijzaken?

Heeft Willem Frik misschien...?

Op zijn hoofd...?

Om nog eens iets te noemen. Hij verweet in 1982 de (toenmalige) bezorgers van Multatuli's Volledige Werken dat ze met hun annotaties het lezerspubliek totaal voorbijschoten: twaalf regels zeventiende-eeuws Latijn werden niet vertaald, terwijl hier en daar een Frans woord wel van de Nederlandse betekenis werd voorzien: ‘Is de Multatuli-uitgave dan bestemd voor lezers die zonder moeite Latijn kunnen lezen, maar veel te dom zijn om een Frans woord op te zoeken in een dictionnaire?’ In 1987 bezorgde Willem Frik Botermans een fotografische herdruk van de Max Havelaar (de vijfde druk uit 1881), compleet met inleiding en commentaar, een uitgave die slechts bestemd leek voor de gevorderde Multatuli-lezers. Dat verhinderde hem echter niet in zijn commentaar uit te leggen dat Schweinsnieren voor ‘varkensnieren’ staat, dat een epigram een ‘kort hekeldicht’ is, farce Frans is voor ‘klucht’, auf Ehrenwort Duits voor ‘op erewoord’ en dat onder coûte que coûte ‘kost wat het kost’ moet worden verstaan.

Is Botermans' editie dan bestemd voor lezers die in plaats van de Salamander-Havelaar (vijftien gulden) de fotografisch herdrukte Max Havelaar à raison de f 49,90 aanschaffen, maar veel te dom zijn om een doodeenvoudig Duits of een Frans woord op te zoeken in een woordenboek?

‘Als er iemand is die men niet te snel moet willen begrijpen, is het Multatuli,’ schreef J.J. Oversteegen in zijn voortreffelijke essay De redelijke natuur. Oversteegen zelf heeft in dit essay, na een leven lang lezen en nadenken over Multatuli's leven en werken, een heldere en acceptabele visie ontvouwd. Misschien heeft Willem Frik Botermans Multatuli ook wel niet te snel willen begrijpen. Maar na zo'n veertig jaar zout te hebben gelegd op Multatuli-slakken, zou het nu niet zo langzamerhand eens tijd worden voor de Visie van Botermans? Tijd voor eens iets anders dan gezeur over sigarenas, gezanik over de tekeningen van dochter Nonni, gezemelknoop over het sterfhuis in Ingelheim, gefrik over sokkelteksten, namen en titels, gekanebraad over het vermeende privaatdocentschap Italiaans van de zoon van Multatuli, geparlevink over de juiste sterfdatum van een aangenomen familielid, geëmmer over portretten, et cetera? Nooit is de Visie van Botermans geopenbaard. Nergens een overtuigend bewijs van enig dieper inzicht in het werk van Multatuli. Nimmer heeft Botermans zich met iets anders beziggehouden dan kleinigheden, futiliteiten, of onnozelheden. ‘De algemene strekking van mijn kritieken heb ik nergens hoeven te veranderen,’ trommelde hij zich eens op de borst. Het klonk niet erg, deze roffel. Wat er niet is, hoef je niet te veranderen.

2087

Maar Willem Frik Botermans heeft toch De raadselachtige Multatuli geschreven, een hele, heus algemeen-strekkende biografie? Een fotobiografie, ja. Een duur uitgegeven boekwerk dat ‘de raadselachtige Multatuli’ even raadselachtig laat als vóór de verschijning. En de tweede, verbeterde druk dan? De voornaamste ‘verbetering’ bestaat in de opneming van een citaat uit een brief aan Roorda van Eysinga. De Moderne Besmetting is ook tot het Parijse ballingsoord van Botermans doorgedrongen, en hij besloot een actueel condoomcitaat op te nemen. Heeft Multatuli dan over condooms geschreven? Ja, dat heeft Willem Frik voor ons gevonden! ‘Als de maatschappij moet gered worden met beschermende vliesjes... bah! Waarom niet liever rechtstreeks onanie aangeprezen?’

Hoho, nou doe ik Botermans onrecht! Er veranderde in de

[Vervolg op pagina 12]