Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Een schuldig requiem
Een dame zonder genade in Een zachte vernieling van Hugo Claus

Een zachte vernieling door Hugo Claus Uitgever: De Bezige Bij, 189 p., f 27,50

Carel Peeters

Het negende gedicht van de cyclus ‘Hecate spreekt’ in Hugo Claus' bundel De Wangebeden geeft een bijna volledig portret van deze driekoppige godin. Ze wordt sprekend opgevoerd en heeft het tegen de dichter, van wie ze zegt dat hij haar spiegel is: zoals zij is, is hij ook. ‘Alleen in het onvolkomene/raak ik vol en dik/Schoonheid is geen evenwicht,’ zegt ze. Ze geeft hem wel alles ‘toch laat ik mij niet vangen’: ze wil ‘niet los van mijn schelp,/mijn schaduw, mijn schors’. Ze leeft van wantrouwen (‘van goede trouw krijg ik een maagzweer’) en hij moet maar in zijn bos blijven, want op haar valt niet te bouwen.

Daar waar in Claus' werk in één vrouwenfiguur zowel 1. een mannenverslindster optreedt, die zich 2. nooit volledig geeft, maar zich in haar schelp terugtrekt en die steeds 3. op zoek is naar zichzelf, daar is de driekoppige godin op de achtergrond aanwezig. Het motief is in allerlei variaties vanaf het begin in Claus' werk aanwezig en mondde niet voor niets uit in de meer dan twintig pagina's tellende cyclus, ook in romans als Het jaar van de kreeft. In Een zachte vernieling is ze in zuivere vorm aanwezig in Sabine, een adellijk meisje dat de smaak van Parijs te pakken heeft en haar schoonheid te gelde maakt als fotomodel. André Maertens, de verteller, gaat haar achterna nadat hij haar heeft gezien in het grote huis dat hij als leerling-huisschilder meehielp schilderen. André vertelt het verhaal van zijn Parijse tijd als een herinnering aan de juist gestorven dichter Bernard Waehlens. Hij is directeur van een Cultureel Centrum en staat op het punt om vervroegd met pensioen te gaan. Het bericht van Waehlens' dood roept het begin van die jaren vijftig terug en daarmee ook Sabine, une dame sans merci.

Dat het verhaal in het begin van de jaren vijftig in Parijs speelt onder daar verblijvende Nederlandse en Vlaamse schilders en dichters die zich tooien met de naam ASUR, maakt het onvermijdelijk dat Claus gebruik heeft gemaakt van zijn eigen herinneringen uit die tijd in Parijs, toen hij zich in de kring van Cobra bevond. Het zijn niet Claus' herinneringen die we in Een zachte vernieling te lezen krijgen, maar die van André Maertens, een cynisch en duidelijk teleurgesteld man. De vraag is wel waarom Claus hem zo'n wrang beeld van zijn kunstenaarsvrienden laat geven. Ze worden voorgesteld als charlatans met even pretentieuze als wollige praatjes. Hun blad ASUR staat ‘vol kindertekeningen en versjes zonder hoofdleters’. André komt erbij als een groentje die nog niet eens weet wat ‘experimenteel’ betekent. Hij heeft zijn kennis uit het meerdelige standaardwerk De wonderen van de wereld. Sabine is kind aan huis in het ateliergebouw, maar ze heeft daarnaast haar eigen leven in nog exotischer kringen. André spaart zichzelf niet als het erom gaat de nep van de kunst te tonen die wordt voorgesteld als revolutionaire vernieuwing. Wanneer hij op een dag wat slordige tekeningen maakt, brengt een meisje ze naar een galerie, waar ze onmiddellijk als iets heel nieuws worden gezien. Hij ondertekent ze met het pseudoniem Clarion, zodat zijn vrienden niet weten dat ze van hem zijn. De kunstcriticus Harry van Diest vertelt hem een paar dagen later dat hij een groot artikel in Elseviers Weekblad gaat schrijven over een nieuwe ontdekking van hem: de schilder Clarion. André doet halfhartig mee met de groep; hij doet wel van alles en gaat met ze naar cafés en feesten, maar wat ze in hun hoofd hebben staat ver van hem af: ‘oeverloos gekabbel’ van dichters en schilders die ‘het aangezicht van het universum willen veranderen met de hulp van Stalin, de kinderen, de schizofrenen, de zondagsschilders’. Hij wil herhaaldelijk terug naar huis en krijgt nachtmerries over zijn moeder die kanker heeft.

Buitenkant

Dat André in de kring van de ASUR terechtkomt is toeval; hij gaat Sabine achterna omdat ze hem in België een vinger had gegeven zodat hij nu de hele hand wil. In Parijs heeft ze een schare vrienden tot in haar bed, fotografen, filmers, iemand van de Unesco, de hofmeester van de koning van Egypte. Ze komt en gaat en aan dat ritme past hij zich aan, met tegenzin en afgevend op haar vrienden. Zij leidt een ongeregeld luxeleven, terwijl hij geen cent heeft en soms moet stelen om te kunnen eten. Dat hij zonder verdere verklaring of gedachten verliefd op haar is is een feit, maar staat nergens; wel zegt hij herhaaldelijk dat hij niet van haar houdt als ze doet zoals ze doet. Comfortabeler voelt hij zich bij Nikki, een van de vrouwen van ASUR.

Alles is in Een zachte vernieling terloops en onnadrukkelijk, op het ongeïnteresseerde af. Of het opzet is weet ik niet, maar Andrés herinneringen aan zijn Parijse tijd zijn schetsmatig, fragmentarisch, oppervlakkig. We krijgen niet meer te zien en te horen dan de buitenkant die een adolescent in een vreemd Parijs ziet. De intriges tussen de dichters en de schilders kan hij maar ten dele vatten; er gebeurt met Sabine en met zijn vrienden veel buiten zijn blikveld. Over de dichter Bernard Waehlens krijgen we vrij vroeg in de roman te horen dat het iemand is die voortdurend bezig is verliefd te zijn. Het duurt tot het einde van de roman voor André en de lezer erachter komen wat er werkelijk met hem aan de hand is; al die tijd is Bernard een intrigerende schim. Hij is de dichter van de bundel De blinde buurman, die nog alleen bestaal in de vorm van roze velletjes doorslag. Hij is de afhankelijke vriend van de dichter Hoorne, wiens ambitie bestaat uit het eeuwig te voltooien lange gedicht ‘o, die poes mechanikoes’. Hij is ondoorgrondelijk, stuurs, wantrouwend en jaloers vanaf het moment dat Sabine zich in haar spel mei liefde en verliefdheid aan hem heeft overgeleverd - binnen haar grenzen, want het wordt ook ernst met André, die van haar de opdracht krijgt een hotelkamer te nemen tegenover het appartement waar ze met, Bernard woont. Ze noemt André een ‘raar ventje’ en verklaart ruimhartig dat zij van Bernard houdt, maa? verliefd is op André: ‘Ik hou van mannen als ze zo kinderachtig gesloten doen. Met hun problemen. Frustraties. Het neemt zulke enorme proporties aan bij mannen.’

Hugo Claus
BERT NIENHUIS

Prullaria

Een zachte vernieling beschrijft eigenlijk een langzame vernieling. In de groep schilders en dichters van ASUR ontstaan facties die elkaar roddelend contacten met de Amerikaanse inlichtingendienst of de Sovjets verwijten. De groep wordt opgeheven wanneer de dichter Floris de Wilde in het gevang komt, maar als hij terug is ontstaat er een nieuwe groep, met een nieuw tijdschrift: Zog. Daar komen geen gedichten in van Bernard of Hoorne, want die zijn uit de gratie. De zachte vernieling van de titel slaat op de langzame vernietiging van Bernard. Hij wordt geleidelijk aan uitgestoten omdat hij zich in 1943 vrijwillig bij de SS heeft gemeld voor het Oostfront. Dat verklaart ook zijn afhankelijkheid aan Hoorne, die zou hetzelfde gedaan hebben, maar verdween op het laatste moment.

Een van de weinige keren dat Claus het verhaal onderbreekt met een stuk tussen haakjes is dat een overweging uit het heden van André: ‘Nu, na al die jaren, schiet mij te binnen dat ik (...) eigenlijk een even volumineuze, zij het chaotischer, opeenstapeling van tegenstrijdige vluchtige prullaria met mij meetors waaruit ik nauwelijks iets kan distilleren dat enige betekenis heeft. Straks maak ik mezelf nog wijs dat het die opeenstapeling is die mij door haar willekeur, haar gedachteloze overwoekering heeft belet inzicht te krijgen in, in wat? in iets dat mijn leven had kunnen zijn, iets dat mij toebehoorde. Misschien was het besef dat een eendere zachte vernieling hem bedreigde de aanleiding voor Bernard om zich in die dagen in isolatie te trekken en zich zo hopeloos aan Sabine, of aan zijn voorstelling van Sabine vast te klampen.’

‘Willekeur’, ‘overwoekering’, ‘tegenstrijdige vluchtige prullaria’: dat zijn Andrés woorden voor zijn leven in dit ‘schuldig requiem’ voor Bernard Waehlens. Dat is rijkelijk vaag, evenals dat ‘misschien’. Het meeste speelt zich in Een zachte vernieling dan ook achter de schennen af, maar wat zich daar afspeelt bepaalt het doen en laten op de voorgrond. Het klinkt wel mooi om de hardnekkigheid waarmee Bernard en André Sabine willen hebben een ‘amour fou’ te noemen, maar dat is ook een rots waarin geen beweging is te krijgen. Ik wil het wel aannemen, maar het is onbevredigend wanneer er zo weinig details worden gegeven die het een beetje begrijpelijk maken. Het is alsof Claus in de geest van André Maertens niet zo diep heeft willen gaan en met Hecate in het gedicht zegt: ‘Ik geloof dat ik geloof/dat niemand mij iets kan schelen’.

■