Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Menselijk tekort in de doorzonwoning
Tobberige roman van Willem van Toorn

Een leeg landschap door Willem van Toorn Uitgever: Querido, 160 p., f 29,90

Frans de Rover

Willem van Toorn is een minzaam schrijver. Zowel in zijn gedichten als in zijn verhalen en romans doet hij op mild ironische toon verslag van een leven vol weemoed in een wereld vol menselijk onvermogen. Van Toorn is observator en betrokkene. Met dit laatste doel ik dan op zijn alter ego, de journalistschrijver Erik Leeman, die vergezeld door vrouw Margreet, dochter Liesbeth en wat kennissen en oude schoolvriend(in)nen, met grote frequentie in het verhalend proza optreedt en daardoor eenheid en samenhang in Van Toorns oeuvre schept: de verhaalde gebeurtenissen wekken de indruk deel uit te maken van een ‘roman fleuve’.

Ook in de nieuwste roman. Een leeg landschap, is Erik Leeman wederom de hoofdpersoon. Zoals gezegd: we kunnen hem kennen, en ik voeg daar enigszins teleurgesteld aan toe: ik ken hem nu wel. We worden allemaal ouder, de tijd eist meedogenloos haar tol, huwelijken en verhoudingen slijten, de wereld van de jeugdjaren is ook niet meer wat die geweest is, de kleine criminaliteit bedreigt ons allen: ik ken dat allemaal wel. Van Toorn concentreert de moderne middenlevensproblematiek in zijn personage Erik Leeman; op een wat paradoxale manier heb ik echter de indruk dat zijn ‘leef’ - tijd niet of nauwelijks verdergaat, zich niet ontwikkelt, maar stil blijft staan.

Tien jaar geleden schreef Van Toorn De lotgevallen van Sebastiaan Terts, een roman over de huwelijksproblemen van Erik Leeman en zijn gade Margreet. Erik had in die dagen een verhouding met zijn oude schoolvriendin Harriët. Het laatste verhaal van de bundel Pestvogels (1980) zet in met: ‘Toen Erik en Margreet Leeman eindelijk hadden besloten uit elkaar te gaan, maakte zich als een milde epidemie de neiging van hen meester zakelijke, materiële dingen te regelen.’ Het laastste verhaal van de bundel Omtrent Kapelaan (1985) speelt zich af na de (twijfelachtige) scheiding tussen Erik en Margreet, wanneer Erik in het bed van en met een buurvrouw ligt te vogelen en verlangt naar Margreet. Met Een leeg landschap schijnen we in de tijd weer terug te zijn bij de (geciteerde) situatie van Pestvogels. Of niet, of een paar jaar later; ik heb geen zin om het allemaal uit te rekenen. Het ‘gedoe’ om die eventuele echtscheiding, gelardeerd met nogal wat ‘psychotalk’ over vrijheid en vrijheid-in-gebondenheid en relaties-buitenom, begint me een beetje te vervelen. ‘Doe dan, man!’ zou ik Leeman willen toevoegen.

Maar blijkbaar heeft Leeman nu dan toch iets gedaan, want op de eerste pagina van de roman wordt meegedeeld dat hij terugkeert naar het dorp aan de rand van Amsterdam waar hij met zijn Margreet woonde: ‘Naar het dorp moest ik om een handtekening te zetten onder een document dat met de scheiding te maken had: dat ik afzag van iets en mij verplichtte tot iets in verband met onze dochter Liesbeth.’ Die terugkeer zet een stroom weemoedige gedachten in gang over de jaren zestig en zeventig, toen jonge gezinnen zich in het dorp vestigden; nu zijn zij alle vertrokken en het dorp is ten prooi gevallen aan de blijkbaar onafwendbare vooruitgang die alles wat mooi en romantisch is verplettert.

Trouw en trouw

Met het dorp voegt Van Toorn een nieuw gegeven aan de geschiedenis van Erik en Margreet toe, in die zin dat hij nu uitgebreid hun jaren in de dorpsgemeenschap over het voetlicht brengt. Hij doet dat met grote vaardigheid; de roman steekt knap in elkaar met geraffineerde tijdlagen en subtiele perspectiefwisselingen tussen de ik-verteller Erik Leeman en een verteller die Erik en de anderen van enige afstand observeert. Een technisch gave roman derhalve, ook door het verzorgde taalgebruik met de milde Van Toorn-ironie. En toch... de roman bevredigt me niet. Ik krijg bij het lezen van al van die gebeurtenissen rond trouw en ontrouw, al dat getob om het leven, zo'n ontzettend moe gevoel. In ieder geval zo'n gevoel tussen verveling en irritatie, want enerzijds vind ik die hele Erik Leeman niet bepaald een spannende man tot wiens gevoels- en geslachtsleven ik en detail toegang wil hebben. En anderzijds ergert me het getut tussen die Academisch geschoolde dorpsbewoners.

Willem van Toorn
BERT NIENHUIS

Ik spreek met opzet van ‘getut’; de onderlinge relaties tussen de echtpaartjes Erik en Margreet, tandarts Herman en Inge, architecte Saskia en socioloog Rob, met nog wat rondlopend volk daaromheen, zijn wellicht van fundamenteel belang in sexualihus voor de betrokkenen, mij laten ze grotendeels Siberisch. Maar ik erger me ook: uitspraken als die van Saskia tot Erik, wanneer zij een verhouding met elkaar begonnen zijn en midden op de dag in bed liggen: ‘Rob en ik hebben afgesproken dat we elkaar niets vertellen zolang het ons huwelijk niet bedreigt. Ik geloof niet in al die openhartigheid. Als we erover gaan praten, duurt het geen maand.’ Zulke uitspraken vind ik passé-cliché. Dat geldt ook voor de woorden van Margreet die - ik heb het niet verzonnen - een liefdesnestje met de jongensachtige, onbehaarde echtgenoot van de overspelige, ‘koude vis’ (dixit Margreet) Saskia heeft gebouwd: ‘Ik ben gek op je,’ zei ze. ‘Je maakt me heel gelukkig. Maar ik voel me schuldig dat ik het nog steeds niet tegen Erik heb gezegd. En ik zie mezelf niet als een vrouw met een langdurige verhouding. Die had mijn moeder al. Ik vind dat we moeten stoppen. Rob.’ Ik vind de hele situatie inclusief de reacties van de heren-hartenbrekers nogal cliché: dit is toch het menselijk tekort op provinciaals doorzonwoning-formaat.

Het lijkt of Van Toorn dit type kritiek voorvoeld heeft. Meer dan bij eerder optreden laat hij zijn Erik, die zichzelf typeert als ‘een kankerende optimist’, nu boude, naar de actualiteit verwijzende opmerkingen maken. Erik ergert zich aan de manier waarop allochtonen bezit nemen van Amsterdam, of eerder nog aan de nonchalance waarop wij met onze eigen cultuur omgaan: ‘Ik vind dat ik het recht heb ongerust te worden als ik vrouwen in middeleeuwse jurken door Amsterdam zie lopen, een paar passen achter een Turkse bergdorpbewoner die ze als lastdier gebruikt, en die zijn dochters thuishoudt van school als ze de puberteit naderen. Het zal wel schilderachtig zijn, maar ik vind er geen barst aan [...] dat we niet eens tegen zo'n man durven zeggen: je mag hier best wonen, maar je stuurt netjes je dochters naar school en je houdt je aan de democratische regels hier en anders lazer je maar op.’

Erik ergert zich aan veel stuitends in de moderne tijd, en op die momenten heeft hij mijn sympathie. Dan lijkt hij enigszins boven zichzelf en boven al dat relatieleed uit te groeien, alhoewel de wroeging meegelopen te hebben in demonstraties voor de ‘bevrijding’ van Vietnam, of uitvallen naar de vervuiling van het milieu, of zijn optreden in de dorpspolitiek waar een oude boomgaard op het politieke offerblok ligt, nu toch ook weer niet de meest verrassende inzichten opleveren. Erik is een melancholicus, en dat maakt hem menselijk. In die kwaliteit weet Van Toorn hem menigmaal realistisch en treffend te typeren.

De intrigerende boektitel weerspiegelt de verhouding tussen cultuur en natuur: waar de natuur (het-polderlandschap) wordt volgeplempt met cultuur (de woningbouw, waarvoor zelfs of juist een oude boomgaard wordt opgeofferd), daar wordt de menselijke geest verdreven, kleiner gemaakt: leger. En ook de natuur zelf (de tijd en de dood) helpt een handje mee aan het leger maken van de menselijke wereld. Dat lijkt mij een van de problemen die Van Toorn in deze roman heeft willen uitwerken. Maar dan toch... ik had zo graag aan de hand van die problematiek in een wat ‘vollere’ romanwereld rondgedwaald.

■