Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 12]

Commercieel en toch filantropisch
Chocoladefabrikanten in de 19de eeuw

The chocolate conscience door Gillian Wagner Uitgever: Chattto & Windus, 171 p., f 72,60

Ad van Iterson

Chocolade, in vloeibare zowel als in vaste vorm, kan terugkijken op een zeer geslaagde carrière, zij het een met een langzame start. In Midden- en Zuid-Amerika, waar de cacaobomen groeien, wordt het al eeuwen gedronken (xocolatl was de nationale drank van de Azteken en keizer Montezuma dronk er vijftig koppen per dag van), maar in Europa en Noord-Amerika zijn we pas anderhalve eeuw op het spul verzot. De eerste Europeaan die cacaobonen mee naar huis bracht, was Columbus. Hij bood ze zijn koning aan, maar hij noch iemand anders wist wat er mee te beginnen. De bonen werden weggegooid.

Veroveraar Cortès nam ook cacaobonen mee terug naar het vaderland, maar hij kon tenminste vertellen wat je ermee moest doen. In de daaropvolgende eeuwen wist de chocolade (als drank) slechts liefhebbers te winnen onder de rijke snobs van Europa's hoofdsteden. En dan nog voornamelijk vanwege de helende kwaliteiten die aan de drank werden toegeschreven, zoals ‘correcting the sharp Humours in the Constitution’, aldus een achttiende-eeuwse advertentie. Pas in de negentiende eeuw kwam chocolade (nu vooral in vaste vorm) bij het grote publiek in trek als lekkernij. In Groot-Brittannië waren het name drie quakers die deze explosieve groei van de vraag aanwakkerden en ervan profiteerden: Joseph Storrs Fry. George Cadbury en Joseph Rowntree. Over deze succesrijke fabrikanten gaat Gillian Wagners The Chocolate Conscience.

In het hoofdstuk ‘Quakers Heritage’ schildert ze hoe het is om in een quakersnest te moeten opgroeien. Het is veel moeten en bijna niets mogen. In huize Cadbury moesten de kinderen vóór het ontbijt eerst een mijl met de hoepel rennen. Ze mochten geen vrolijke kleren dragen en geen muziekinstrument bespelen; naar muziek luisteren was alleen toegestaan als het uit een speeldoos kwam. Belangstelling voor kunst óf wetenschap werd ontmoedigd, ook al omdat de Engelse universiteiten geen quakers toelieten. Een carrière in het leger of in de politiek behoorde ook niet tot de mogelijkheden: dat was in strijd met de pacifistische beginselen van de quakers. Voor deze superprincipiëlen (die zelfs weigerden om voor wie dan ook de hoed af te nemen) bleef weinig anders over dan de handel en de nijverheid. Hun soberheid, ijver en doelbewustheid maakten dat ze daarin enorm succes vol werden. Het Victoriaanse quakerisme stond ook zeker niet negatief tegenover het nastreven van rijkdom, mits er maar behoorlijk wat filantropie tegenover stond. Oppotten en nalaten aan de kinderen was uit den boze; daarmee gaf je ze onverdiende voorsprong op anderen.

Modeldorpen

De families Fry, Cadbury en Rowntree stopten veel geld in charitatieve stichtingen (‘The trust makers’ noemt Wagner hen), in klanten die zich tegen de oorlog met de Boeren en later met de Duitsers keerden, maar het waren vooral de arbeiders van hun cacaofabrieken die profiteerden van deze morele verplichting tot verteren voor heil van het algemeen. Grote bekendheid kregen de projecten Bournville en New Earswick, modeldorpen in cottage-stijl, gebouwd door respectievelijk George Cadbury en Joseph Rowntree.

Fry heeft de fout gemaakt de noodzakelijke uitbreidingen van zijn cacaofabriek te zoeken in de directe omgeving, dat wil zeggen: in de dichtgebouwde oude binnenstad van Bristol. Cadbury en Rowntree getuigden in dat opzicht van een meer vooruitziende blik. In 1878 kocht de familie Cadbury een stuk land bij de rivier de Bourn, zes kilometer buiten Birmingahm, en bouwde daar een nieuwe grote fabriek, met ernaast een cricketveld voor de mannen een tuin met schommels en zitjes voor de meisjes, die de meerderheid van het personeel vormden. Ook Rowntrees verhuizing naar een plek buiten York is gedaan uit zowel commerciële als filantropische motieven. Het was lucratiever met het oog op het transport en het was menslievender vanwege de ruimte en de gezonde lucht.

De beide genoemde modeldorpen, die na de eeuwwisseling bij deze fabriekscomplexen verrezen, waren eveneens zowel commercieel als filantropisch aantrekkelijk. De arbeiders hoefden niet meer van en naar de stad te reizen; daarbij konden ze in de dorpen beter in de gaten worden gehouden. Dat bracht geld op. Daar stond tegenover dat het comfort en het assortiment voorzieningen ongekend groot was. In Bourneville, bijvoorbeeld, hoefden nieuwe bewoners niets meer aan hun tuin te doen: kruipers en fruitbomen waren al geplant, paden en laantjes al aangelegd. Er waren twee scholen, een kerk en de Ruskin Hall, bedoeld als centrum voor het intellectuele leven van het dorp. Rowntrees New Earswick werd een paar jaar later gebouwd en leek veel op Bournville. Hij paste met succes het nieuwe planningidee toe van het groeperen van huizen tot kleine buurtjes. Minder succesvol was zijn initiatief dat luisterde naar de naam The Cocoa Works Debating Society. Daar bleek te weinig belangstelling voor.

Wagner laat zien dat het paternalisme van industriële pioniers niet altijd louter slim verpakt eigenbelang is. Doordat het negentiende-eeuwse fabriekssysteem meestal in termen van klassentegenstellingen is beschreven, heeft die mening te zeer overheerst, meent zij. Natuurlijk leverden paternalistische praktijken profijt op, maar fabrieken als Fry, Cadbury en Rowntree werden tegelijkertijd gedreven door een oprechte warmte jegens hun arbeiders.

Advertenties voor Cadbury en Fry

Commercieel en toch filantropisch. Het spreekt dat dit niet altijd gemakkelijk was - niet voor Fry, Cadbury en Rowntree, maar zeker ook niet voor de voorwerpen van al die quakerswelgezindheid. In The Chocolate Conscience staat slechts één citaat van een arbeider, maar het illustreert op perfecte wijze de ambivalentie van goedwillende fabrieksbazen: ‘E (Joseph Towntree) was very kind and very nice but ye couldn't get familiar with him. And if ye didn't give him a straight tale he made you feel like a little boy put under a table - but very nice and kind like.’

■