Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 6]

Opgepoetste overbodigheid
‘Komgrond’ van Marc Reugebrink, een hermetisch bouwpakketje

Komgrond door Marc Reugebrink Uitgever: De Bezige Bij, 42 p., f 24,50

Joost Zwagerman

Moet je, als je gedichten wilt gaan schrijven, de reeds bestaande poëzie negeren en je louter laten leiden door de eigen drang naar verwoording en vormgeving, of is het juist zo dat je als beginnend dichter eerst zoveel mogelijk gedichten van anderen moet hebben gelezen en goed moet zijn ingevoerd in de aard van in ieder geval de hedendaagse Nederlandse poëzie? Redacteuren van uitgeverijen en literaire tijdschriften beweren vaak dat zij bergen kopij op hun bureau krijgen van mensen uit wier gedichten blijkt dat zij liever poëzie schrijven dan lezen. Voor deze redacteuren, doorgewinterde lezers als ze zijn, is dat soort poëzie op een enkele uitzondering na niet te genieten: talloze malen verzandt het hun toegestuurde werk in particuliere hartekreten of wordt er met veel omhaal van woorden het poëtische wiel uitgevonden. Als maar de helft van alle Nederlanders die poëzie schrijven ook eens een gedichtenbundel zou kopen, zou de oplage van sommige bundels vertienvoudigen, hield een uitgever mij eens voor. Maar het publiek dat poëzie koopt bestaat nu eenmaal uit een kleine groep, zó klein dat zelfs de verkoop van bundels van de meest vooraanstaande dichters de duizend, vijftienhonderd exemplaren nauwelijks overschrijdt. Maar die kleine groep kopers is wél trouwhartig, op de hoogte van alles wat er aan poëzie verschijnt en koopt ook véél: wie de nieuwe Leo Vroman of Jan Eykelboom aanschaft, is ook genegen een paar tientjes neer te leggen voor vooralsnog minder bekende dichters.

Met een klein maar dankbaar publiek dat goed ingevoerd wil zijn in de verrichtingen van diverse dichters, en met redacteuren van uitgeverijen die model kunnen staan voor de interesse van dit publiek is het niet verwonderlijk dat een beginnend dichter er meer kans op maakt uitgegeven te worden als deze in zijn of haar poëzie blijkt geeft eveneens goed op de hoogte te zijn van de hedendaagse dichtkunst. Vooral in veel recente, zogenaamd hermetische of autonome gedichtenbundels tonen de dichters een sterk bewustzijn van wat er door hun directe voorgangers is geschreven. Nadat zij het werk van Gerrit Kouwenaar en Hans Faverey hadden bestudeerd, is er een heus kordon van dichters aan het werk gegaan die zich wensen te enten op een soortgelijke werkwijze en poëtica als die van Kouwenaar en Faverey, met als gevolg een overdaad aan poëzie waarin het ‘wit’, het ‘niets’, ‘leegte’ en ‘verdwijning’ de scepter zwaait. De meeste van deze dichters ontbreekt het helaas aan originaliteit, zij blijven steken in variaties van wat door Kouwenaar en Faverey op vernieuwende, verrassende wijze is verwoord. In alle eerlijkheid moet ik bekennen dat veel hermetische poëzie van tegenwoordig zó onpersoonlijk en vlak aandoet dat wat mij betreft in sommige gevallen het gedicht van de één net zo goed geschreven had kunnen zijn door de ander - een werkelijk overtuigende, intrinsieke noodzaak spreekt al lang niet meer uit dit soort poëzie.

Schatplichtig

Het debuut Komgrond van de zevenentwintigjarige Marc Reugebrink is een bundel die moeiteloos model kan staan voor al die hermetische kunstenmakerij. Het is saai, behoudend, overacademisch, onuitnodigend en klein. Voor alle duidelijkheid: wie Komgrond begint te lezen, ziet onmiddellijk dat Marc Reugebrink geen dilettant is. Hij is namelijk óók zo'n dichter die de recente Nederlandse poëzie op zijn duimpje kent en daar vaardig blijk van geeft; uit zijn gedichten spreekt een niet te ontkennen mate van doordachtheid en vakmanschap. Maar, alle vakkundigheid ten spijt: een eigen toon is er ook in zijn geval weer geheel bij ingeschoten; Komgrond is een keurig bouwpakketje van een volstrekt onorigineel hermetisme.

Marc Reugebrink

Tot in zowat ieder detail zijn thematiek, woordkeus en vorm te herleiden tot die van beurtelings Gerrit Kouwenaar en Hans Faverey. Behalve dat ook Reugebrink veelvuldig met wit, leegte, verdwijning en wat al niet meer in de weer is (‘Wit is wachten op een woord’, ‘de stilte in de dingen’, ‘Nergens een houvast om te verdwijnen’ en ‘Niets meer aanraakbaar / is hier nu afgelegd / wat allang was verdwenen’), toont hij zich schatplichtig aan Faverey door het licht ontregelende gebruik van het wederkerend voornaamwoord zich. Reugebrink schrijft: ‘(...) van dagen geweken! bestaat zich de tijd’ en ook: ‘spoor dat zich wegrijdt / aarde die leegraakt’. Deze regels roepen onmiddellijk de stem van Faverey in herinnering. ‘Alles zo vanzelfsprekend dat het zich bestaat,’ schreef deze, zoals hij ook schreef hoe ‘(...) het zich begeeft’ of hoe ‘rook zich inhaleert’. Afgezien van het syntactische experiment bij Faverey (‘Ik deed zoals het zich gedaan wilde zijn’) is in zijn gedichten semantisch gezien heel wat aan de hand: het wederkerig ‘zich’ laat subject en object met elkaar vervloeien en vat, zoals Maarten van Buuren het in een goeddeels aan Faverey gewijde aflevering van De Revisor uitdrukte, ‘het wezen van de onteigening (...) kort en bondig samen’. En, voeg ik eraan toe, als er nu iets is dat deze onteigening in de weg staat, dan is dat wel de tijd, het verloop ervan - het gedicht is er dan allereerst om de tijd te bezweren, te laten verstenen: ‘Ik adem op // het lukt: de wereld valt stil,’ aldus Faverey.

Tijd is de voorwaarde voor en bestaat tegelijkertijd bij de gratie van beweging - het is een moeilijk te scheiden tweetal. Als Marc Reugebrink nu Favereyiaans schrijft dat de tijd ‘zich bestaat’, ontneemt hij aan de tijd zijn lineariteit en maakt er een in zichzelf besloten fenomeen van. Een woordspelletje: door tijd (door het gebruik van het wederkerige ‘zich’) letterlijk weder-kerend te laten zijn, wordt de voortgang, het verloop, en dus het bestaan ervan opgeheven. Met ‘het spoor dat zichzelf wegrijdt’ toont Reugebrink ons eenzelfde truc. Een spoor ontstaat door beweging maar bij Reugebrink beweegt het spoor letterlijk in afwezigheid - en weer is er het in zichzelf beslotene want bij ‘een spoor dat zich wegrijdt’ stel ik me niet veel anders voor dan dat het spoor zich oprolt.

Beweging lijkt slechts te dienen als instrument tot verdwijning, terwijl tijd in Reugebrinks gesloten gedichten verbrokkeld wordt en tot roerloosheid omgedoopt kan worden - totdat ieder bewegen gelijk aan stilstand is geworden. Waarmee we zijn aanbeland bij Zeno's paradox die reeds lang prominent aanwezig is in het werk van Hans Faverey en die ook Marc Reugebrink op zijn repertoire heeft genomen. ‘Want alleen wie schrijft kan zich bewegen,’ schrijft hij in het gedicht ‘Paralyse’ (en paralyse betekent verlamming). Die beweging van de schrijver bestaat dan, o paradox!, uit ‘indrukken / die haast niets wegen’. Door het schrijven exclusief aan beweging te koppelen en met deze beweging roerloosheid te willen bewerkstelligen, sterker nog, door met het geschrevene een letterlijke roerloosheid te willen presenteren, geeft Reugebrink zich over aan wat Faverey in een gedicht eens ‘zenopraat’ heeft genoemd. In Komgrond staat dat ‘de wereld klopt zonder bewegen’ - maar dát de wereld bewegingloos klopt is nu juist te danken aan de beweging van wie schrijft.

Geplet deeg

Stilstand door beweging, het principe der wederkerigheid, het doen verstillen van taal: het zijn allemaal koekjes van het door al die andere dichters inmiddels geplette deeg van Gerrit Kouwenaar en Hans Faverey. En bij Reugebrink kan het gewoon niet op, lijkt het wei. Als Kouwenaar, in het gedicht ‘taalgebruik’, schrijft: ‘Er het zwijgen toe doen / zoals zand is,’ dan staat er bij Reugebrink: ‘Wat je hebt gezegd /zijn laatste stappen in het zand.’ En: ‘in land dat je aanbrengt / nadert het land zijn voltooiing’ is Reugebrinks parafrase van Kouwenaars ‘over je landschap hetzelfde landschap’. Kouwenaar: ‘denkend aan steen en vlees / voorbij zijn vorm en inhoud.’ Reugebrink: ‘Hier is geen ruimte / gebleven in vlees / vind je nergens een vorm.’ Al die ontkenningen, al dat niets, dat nergens, die leegte - het wemelt ervan in Reugebrinks Komgrond en het maakt de bundel tot een excerpt van voorgekookt hermetisme met alle voorspelbaarheden van dien. Tot in ieder detail.

Een laatste voorbeeld: de langgerekte, ijle sculpturen van Alberto Giacometti ontlokten J. Bernlef in zijn bundel De kunst van het verliezen de regels ‘Dan gaat hij wit en stil / dan slibt hij leeggelopen / dicht’. Witter, stiller, dichtgeslibder, leger - kortom, hermetischer kan het haast niet, zou je zeggen, maar nee, Marc Reugebrink doet het in zijn gedicht ‘Giacometti’ allemaal nog eens dunnetjes en, in dit geval, hopeloos clichématig over: ‘Met om te zijn; / steeds minder vlees / tot klei te kneden.’

In een interview zei Hans Faverey eens: ‘Ik zie niets voor me als ik schrijf.’ Ook wie zijn gedichten leest, kan het gebeuren niets voor zich te zien. Faverey mag dan niets aanschouwelijk maken, wél maakt hij gewag van een zo zuiver mogelijk en procesmatig streven naar een zekere toestand van onthechting. De noodzaak, de urgentie die hij met dit streven in zijn gedichten weet te leggen, zorgt ervoor dat de lezer, in plaats van iets voor zich te zien, raakt bevangen van deze noodzaak van dit streven. Zonder zo'n noodzaak ontvangt de lezer slechts een keurige verzameling zoekplaatjes, een saaie, onartistieke trukendoos gevuld met loze gebaren. Net als zoveel andere bundels met daarin hermetische poëzie, ontbreekt het Marc Reugebrinks Komgrond aan welke noodzaak dan ook, en als proeve van opgepoetste overbodigheid is het het meest recente bewijs dat al die gedichten met hun zand, hun steen, hun water en hun vlees, omringd door de fetisjen ‘wit’, ‘niets’ en ‘leegte’ zijn verworden tot de sjablonen van een poëtica.

■