Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Weduwnaar van Europa
Paul Morand leefde met de rug naar de toekomst

Venetiës door Paul Morand Vertaling: Geerten Meijsing Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-Domein, 197 p., f 39,50
Sur baudelaire, Flaubert et Morand door Marcel Proust Uitgever: Editions Complexe, 230 p., f 22,55
Paul Morand, voyageur du XX siècle door Manuel Burrus Uitgever: Librairie Séguier, 187 p., f 60,75

Rudi Wester

Wie was Paul Morand? Weinig Nederlanders zullen daar een antwoord op kunnen geven, iaat staan dat ze een van de tachtig titels kunnen noemen die te zamen zijn literaire werk uitmaken. Toch is er nu in Privé-Domein een vertaling van zijn Venises (1971) verschenen zonder maar een kleine inleiding op zijn literaire betekenis of zijn leven. Een onbegrijpelijke misser want het is niet zomaar een of andere Franse schrijver die een mooi boek over Venetië geschreven heeft. Morand was tussen de twee wereldoorlogen een van de meest gelezen schrijvers ter wereld, hij werd in één adem genoemd met de drie andere grote M's: Maurois, Mauriac, Montherlant. Zijn Ouvert la nuit en Fermé la nuit, twee verhalenbundels die in de jaren twintig verschenen, werden over de hele wereld vertaald. Maar vlak voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog is er iets helemaal fout gegaan met Paul Morand, en om dan zijn ene alinea over deze periode in Venetiës, namelijk: ‘Zo kwam ik in 1917 van een zeer extreem links, in 1940 bij een door Maurras ondersteund Vichy, waar ik mij niet minder ontheemd voelde’ zonder commentaar te laten passeren - ach arme ontheemde, zou de niets vermoedende lezer kunnen denken - is een te slordige voorstelling van zaken.

Jean Giraudoux, André Maurois en Paul Morand in Cap Ferrat, 1932

Daarom eerst iets meer over deze avonturier in de letteren, diplomaat, dandy en snelle-autogek. Hij werd in 1888 geboren als enige zoon in een gezin waar de vader toneelschrijver, vertaler en schilder was en onder meer Hamlet speciaal voor Sarah Bernhardt vertaalde. Zijn loopbaan als reiziger begint Paul Morand als hij in 1902 in zijn eentje naar Engeland gestuurd wordt om de taal te leren. Later heeft hij een keer uitgerekend dat hij Het Kanaal honderdvijftig keer is overgestoken, en de eerste zin in Venetiës luidt dan ook: ‘Elk bestaan is een anoniem geposte brief; het mijne draagt drie stempels: Parijs, Londen en Venetië.’

In 1904 gaat hij met zijn ouders voor het eerst naar Venetië, ‘als naar het Beloofde Land, bereid om daar de wet te ontvangen’, en hij zal er zó vaak komen dat hij al zijn gelukkige herinneringen met de verschillende Venetiës associeert. Hij gaat de diplomatieke dienst in omdat dat in zijn behoefte aan eenzaamheid, leven in vreemde landen en reizen (‘in de vlucht, het heil’) voorziet. Met Marcel Proust raakt Morand zeer bevriend, en het is ook Proust die een voorwoord bij zijn Tendres Stocks (1921) zal schrijven. Onlangs werd dit voorwoord opnieuw uitgegeven, maar veel wijzer over Morand worden we daaruit niet. Proust had net in de Revue de Paris een artikel van Anatole France gelezen waarin deze verklaarde dat elke bijzondere opvallendheid in een stijl verworpen moet worden. ‘Welnu, het is zeker dat de stijl van Morand bijzonder is,’ schrijft Proust, waama hij de rest van het voorwoord vult met Anatole France de oren te wassen omdat hij vindt dat stijl juist bestaat bij de gratie van bijzonderheden.

Xenofobie

Morand wordt aan de ambassades van onder andere Rome en Madrid verbonden en trouwt met een prinses van Roemeense afkomst, Hélène Soutzo, vanwege haar hoogopgeheven hoofd doorCocteau omschreven als ‘een Pallas Athene die haar uil heeft ingeslikt’ en die verder opvalt wegens haar antisemitisme, haat tegen de Engelsen en woede als tijdens de Eerste Wereldoorlog haar nachtrust in de Ritz verstoord wordt door de Zeppelins. Ongetwijfeld door deze verbintenis en zijn eigen xenofobie, schrijft Morand in 1934 France la Doulce, een satire op de teloorgang van de oude normen en waarden, en op ‘de piraten, genaturaliseerd of niet, die zich uit het schemerduister van Centraal-Europa en het Oosten, een weg gebaand hebben naar het licht van de Champs Elysées’. Een deraillerende bijzonderheid is dat dit lichtelijk antisemitisch geschrift in het Duits vertaald werd onder de titel Le Camp de concentration du bon Dieu. Maar ook in Ouvert la nuit, dat nog steeds verkrijgbaar is, want de Fransen zorgen wel voor hun klassieken, gaat de hoofdpersoon in het verhaal ‘La nuit Nordique’ naar een (naakt)bijeenkomst van de Diana Bund in Zweden waar ‘alleen mensen van het Arische ras’ worden toegelaten die ‘noch met Russen noch met joden’ omgaan. Helemaal onverwacht is het dus niet dat Morand, die in 1939 op de ambassade in Londen zat, hals over kop dat land verlaat en zich regelrecht in de armen van Pétain stort. In 1944 zal hij door de Gaulle aan de kant worden gezet ‘wegens administratieve zuiveringen’, en als balling jarenlang in een niet onaardig optrekje in Zwitserland verblijven. Zijn romans worden nauwelijks meer gelezen, ook al omdat het meer de tijd is voor geëngageerde literatuur, en nog eenmaal verwekt hij grote opschudding als hij in 1958 dreigt te worden toegelaten tot de Académie Française. Tot hij dus met Venetiës zijn stem terug vindt, vijf jaar voor zijn dood in 1976.

Paul Morand in een Bugatti

Paul en Hélène Morand in Venetië

Vooroorlogse eruditie

Venetiës is een merkwaardige verzameling vrij chronologische herinneringen, - met een lapsus van 1940 tot 1950 - commentaren op de maatschappij waarin hij leeft, gekleurd door de nostalgie van iemand die nooit de breuk van 1914 heeft kunnen verwerken. Het is geen omzien in wrok, maar meer een zich scharen bij de verliezers (‘Ik ben weduwnaar van Europa’) die treuren over een schoonheid die voorgoed verloren is gegaan. En waar was grotere schoonheid te vinden dan in Venetië? Zijn liefde voor de stad beschrijft hij in prachtige beelden, de bijzondere geuren, de kleur van het licht als het net geregend heeft, de Venetiaanse cafés, de geheimzinnige villa's aan de rivier de Brenta, de herinneringen aan Proust die ook Venetië bezocht en die hij verbindt met zijn eigen ervaringen; ‘Voor de geestelijke gezondheid, bedacht ik toen ik weer terugkwam van San Lazarro, kun je beter een andere stad kiezen dan het androgyne Venetië “waar je niet weet waar het land ophoudt en het water begint”, zoals Eistir het uitdrukt tegenover Albertine.’ Morand heeft inderdaad een bijzondere stijl, hij schrijft direct en alert, met groot gevoel voor een raak portret en met een vanzelfsprekende eruditie die inderdaad vooroorlogs aandoet.

‘Ik leefde met mijn rug naar de toekomst’, zal hij van zichzelf zeggen. Maar ook haalt hij Marcuse aan, of verklaart voor de jeugd dat in 1900 de neiging om de ellendige kant van het leven te belichten niet bepaald in de mode was, zoals nu. Typerend voor het verschil in generatie, is zijn weergave van een interactie met een struise hippie: ‘Ik reikte aan de walkure mijn veldfles met grappa; ze pakte die aan als een sombere clochard zonder te bedanken. “Je kunt in een half jaar weer terugvallen tot het stadium van de aap of de wolvenmens,” begon ik, “maar om een Plato te worden, waren er miljoenen jaren nodig... Als je je voorstelt hoe Venetië...” “I shit on Venice,” antwoordde de walkure. “Kom kom, laat dat toch aan de duiven over mademoiselle...” zei ik terwijl ik mijn lege flacon weer terug nam.’ Twee verloren generaties, elkaar treffend in Venetië.

Een laatste woord nog over de opmerkelijke slordigheden waarmee deze uitgave omgeven is. Dat er geen verklarend namenregister aan toegevoegd is, is enigszins begrijpelijk gezien de honderden namen die erin voorkomen. Maar om nu maar aan te nemen dat iedereen weet wat het ‘Institut’ is, of ‘De Zes’, of heren ‘met hun hoge schitterende “kachelpijpen” op de geheven stok’ (?), gaat me iets te ver. En waarom niet aangegeven dat de voetnoten van de schrijver zelf zijn (neem ik tenminste aan)? De vertaling van Geerten Meijsing is voor het grootste deel voortreffelijk van toon, maar wordt toch ook ontsierd door enkele fouten. Typische fouten tegen de Franse grammatica, zoals: ‘Proza schrijvend zonder grammatica te kennen, ontdekte ik...’, wat moet zijn: ‘Door proza te schrijven etc.’ Nederlandse fouten als ‘Ondanks het kronkelen, bewegen de bolle, onappetijtelijke vismanden niet.’ En de zin: ‘(een tijd) waarin Europa zich niet meer laat horen en alleen Azië nog telt; in Venetië was dit werelddeel begrepen, gelegen aan zijn havens, erin doordringend tot in China’, liet mij in totale geografische verbijstering achter. Jammer. Ik dacht toch te weten waar Venetië lag.

■