Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Gluren bij de buren
Het zuurzoet venijn van J.J. Peereboom

Een man aan de deur door J.J. Peereboom Uitgever: De Arbeiderspers, 227 p., f 36,50

Diny Schouten

Als je maar goed genoeg kijkt, ziet het gewone er gek uit. Of, zoals J.J. Peereboom iemand laat opmerken in Een man aan de deur: ‘Als je je concentreert wordt het vanzelfsprekende verbazend.’ ‘Gek’ en ‘verbazend’ zijn om te lachen, dat heeft J.J. Peereboom in zijn nieuwe roman goed gezien. Er valt om Een man aan de deur zeer hartelijk te lachen, zij het met lichte gegeneerdheid. Zó mensen het ooit verdienen dat ze uitgelachen worden, níét de vier vlotte Larense echtparen, haute bourgeoisie, die Peereboom als zijn studieobjecten heeft gekozen. Het is harteloze vivisectie die hij pleegt: hij vilt ze levend. Het kan zijn dat hij daarbij zowel het gelijk als het recht aan zijn kant heeft, per slot zijn het zijn eigen scheppingen. De medeplichtigheid van de lezer is problematischer. Wat is er zo ontegenzeggelijk funny aan dat acht brave Nederlanders die onder alle omstandigheden hun fatsoen bewaren, die hun overspel eerlijk opbiechten aan de man of vrouw met wie zij hun leven delen en die op tijd hun belasting betalen, met kennelijk plezier in schijfjes worden gesneden ter meerdere glorie van de menswetenschap?

Ook Peerebooms vorige boek, Honkman's reizen, was een ‘social comedy’. Ik vond die tobberige ‘midlifecrisis-roman’ niet zo verschrikkelijk leuk, ondanks 's schrijvers onmiskenbare bedoelingen in die richting. Misschien kwam het doordat Honkman als ik-personage zelf zijn beklag deed over zijn geestelijke immobiliteit. Zijn Walter Mitty-dromen over hoe alles ook heel anders had kunnen zijn, benadrukten het zielige wat te veel ten koste van het komieke. De afstandelijkheid van de derde per soon die Peereboom koos voor Een man aan de deur, is vileiner en daardoor dodelijker. Een bijkomstig voordeel is dat het aan de schrijver minder gelegenheid biedt om zich achter zijn personages te verschuilen. Niet dat Peereboom bereid is het achterste van zijn tong te laten zien, maar af en toe vangt de lezer toch een glimp op van zijn zuurzoet venijn. ‘Die lui deugen niet, ook al is er zo op het oog niets mis mee’: je hoort het hem denken.

Het echte ‘verbale fileren’ wordt echter overgelaten aan de hoofdrolspelers zelf, via een vermakelijk soort gluren-bij-de-buren-procédé. Elk hoofdstukje verhuist in optiek van buur tot buur. Wat de zaak boven Peyton Place verheft is de tot nadenken stemmende demonstratie van wat Bredero al zei: ‘Al sietmen de luy, men kensse niet.’ Dat is ook zo ongeveer het ideetje van televisieregisseur Nico Steene, die van plan is om najaren van een comfortabele baan als inkoper van documentaire buitenlandse series - zo'n functie heeft bij de omroepen ongetwijfeld een sjiekere naam - zijn omgeving maar vooral zichzelf wil bewijzen dat hij ook ‘creatief’ nog zijn mannetje staat. Een afspraak voor de draaidatum is gauw gemaakt, het concept iets minder snel bedacht, maar Steenes onderwerp belooft veel: ‘De vrije mens’, ofwel: ‘Is de vrije mens vrij, of doet hij maar zo.’ Nico vreest wel even dat zijn ‘thema’ gezien zal worden als zielige onzin, maar het hoofd van de afdeling Documentaire Programma's betoont zich tevreden, al is dat dan minder om het idee zelf dan om een ooit genomen ‘principebesluit’ dat er geen dure reizen aan verbonden mogen zijn. Aldus begint Nico aan zijn zelfopgelegde taakje, zijn dorpsgenoten te vragen naar hun opinie over het probleem van ‘de vrije mens’. Dat alles onder het motto: ‘Weten wij wel wat zich onder onze neus afspeelt.’ Het komieke van het eerste hoofdstukje, waarin wij deze Nico leren kennen als een wat vage, vriendelijke man die de hinderlijke eigenschap heeft zijn zinnen niet af te maken, is dat zijn echtgenote Heleen ziet wat Nico niet ziet, al speelt het zich pal onder zijn neus af: zij kent hem beter dan hij haar, laat staan zichzelf, laat staan zijn buren. Zijn pretentie om met zijn programma het onderscheid te laten zien tussen wat mensen zeggen en wat ze doen, wordt daarmee een beetje phoney, al gaat Heleen te zorgvuldig met haar huwelijk om om die gedachte uit te spreken.

Cock-teaser

In de Larense binnenhuisjes waarvan in Een man aan de deur deuren worden opengezet die voor anderen gesloten blijven, tobben meer bewoners met huwelijksmoeilijkheden. Het maakt hen niet belangwekkender dan hun meningen over de vrije mens. Wel is het boek er fleuriger van geworden dan het geweest zou zijn als alleen Nico's nerveuze gepieker over de ‘vrije’ invulling van het bestaan en hoe daar ‘creatief’ vorm aan te geven, het onderwerp gevormd zou hebben. De scènes wisselen snel, met effectieve introducties der dramatische personen. Daar is allereerst de man-schuwe cock-teaser Poppie Radboud, comfortabel gealimenteerd door een ex-echtgenoot die ze liefjes ‘haar hoeder’ noemt, en die óók wel een baantje te vergeven heeft voor haar nieuwe verloofde Wim Bossinga. Die situatie is niet erg tactvol tegenover de arme Wim, die toch al lijdt onder Poppies grillige en harteloze ontzeggingen van haar ‘prikkelende lichaamsvormen’. Poppies screening voor Nico's documentaire, die voorlopig de weinig vertrouwenwekkende werktitel Zeggenschap krijgt toebedeeld, is niet al te veelbelovend. Poppies opinie over de vrijheid: ‘Ik kan je één ding noemen dat mij een onvrij gevoel geeft: mannen die altijd aan je willen zitten. Dat vind ik onvrij.’

De andere buren leveren, gevraagd naar hun mening, een navenante bijdrage. ‘Vrijheid’ is niet iets waar Peerebooms Larense villabewoners zich erg om bekreunen. De dames hebben het druk met een hondenopvangcentrum, het besturen van een culturele-lezingenclub en een gezamenlijk op te richten winkel in ‘leuke dingen’, op de arme Hilde na die ontevreden is ‘in haar rol van vrouw die in de antiekwinkels troost zoekt voor haar huwelijk’. Hun echtgenoten hebben evenmin veel te melden over Nico's brandende kwestie. De enige die er wel ideeën over heeft is Hildes echtgenoot Roland, die ter sussing van zijn slechte geweten hoopt op ontrouw van zijn vrouw: ‘Als het huwelijksleven verwilderde lag de weg open naar een nieuwe vrijheid.’ Roland is grdAg ‘ethisch verantwoord’, zelfs waar het gaat om de voor hemzelf het meest profijtelijke verkoop van de familieaandelen. In het ironisch op afstand houden van Nico en diens televisieprogramma is hij even behendig als in het sussen van een opstandige OR-voorzitter. De dialoog tussen die arme (maar net even te ijdele) sukkel die door de directeur-eigenaar met een niet eens zo erg nat gemaakte vinger te lijmen is door hem ‘een gesprek onder vier ogen’ te beloven over de op handen zijnde overname, heeft een verbluffend goed gelukte blijspeltoon: niet opdringerig humoristisch, uiterst droog, en daardoor van een knersend sarcasme. Daarmee moet niet gezegd zijn dat Peerebooms talent beperkt is tot het schrijven van perfecte dialogen. Een man aan de deur is daarenboven volgestouwd met situaties die voor wie plezier heeft in Peerebooms onnadrukkelijke maar toch snerpende cynisme, onweerstaanbaar komisch zijn. Wel wordt veel van de pret ontleend aan het overspel - het opportunisme van Roland die zich door omstandigheden gedwongen ziet tegenover zijn vriendinnetje dezelfde ‘zakenafspraken’ te verzinnen als tegenover zijn wettige echtgenote; de smakeloze moderne eerlijkheid waarmee Heleen achteloos tegenover haar Nico een ‘fysiek’ geworden relatie met een andere man vermeldt - maar dat hoort nu eenmaal traditioneel bij het genre.

J.J. Peereboom
LON VAN KEULEN

Kneuzendiner

Ook tussen Nico en een volgende gast voor zijn programma, buurvrouw Willeke, groeit iets moois. Aandoenlijk is dat wel, maar Willeke heeft evenmin iets verheffends te zeggen over de vrije mens als haar pompeuze echtgenoot Jan Hals. Ook Jan, die als ‘essayist, criticus en denker’ het Larense intellect vertegenwoordigt, mag in het programma maar is vooralsnog verwikkeld in kleinzerige conflictjes met medebeoefenaren van zijn beroep. Dat Hals nog het benauwdst is om niet in Nico's programma gevráágd te worden, wekt de indruk dat Peereboom - zelf recensent - van de eigen broederschap nog de minste dunk heeft.

De apotheose vormt het ‘kneuzendiner’ waarmee Roland en Hilde aan hun burenplichten voldoen - de overvriendelijk aangeboden dolmades, olijven, en Sauternes 1975 bieden hier een gemelijk doorkijkje in het Gooise social life. Tot ongenoegen van de disgenoten, die reden hebben om verhit te discussiëren over de intimiteiten die hen inmiddels ontfutseld zijn, geeft Nico zijn aarzeling te kennen om zijn creatieve aspiraties door te zetten. Een excuus is snel gevonden in de toewijzing van een niet-gewenste assistent. Ook al staat Nico's besluit niet helemaal vast, het geneuzel over ‘de vrijheid als hoeksteen, of als draagbalk in ons levensgevoel’ neemt een einde als Nico zich onttrekt aan het verontwaardigde gezelschap door op de wc te gaan zitten. Op de laatste pagina belooft Nico zichzelf toch nog dat hij door zal zetten, ‘omdat ik vooral duidelijk wil zien dat er een keuze gedaan wordt’. Veel hoop op een grensverleggend programma heeft hij dan al niet meer. Ook als lezer weet je dan allang dat er niet veel beters dan de gebruikelijke lucht zal worden uitgezonden. Wat mij wel opzien baarde, is hoe genoeglijk het kan zijn dat iemand signaleert hoe raar die lucht eruit ziet.

■