Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

De vredeskoningin en de dichterlijke rockster
Joan Baez en Bob Dylan, te grote ego's voor het bloedbroederschap

And a voice to sing with A Memoir door Joan Baez Uitgever: Summit Books, 378 p. Importeur Van Ditmar, f 49,90
No direction home The Life and Music of Bob Dylan door Robert Shelton Uitgever: Penguin, 573 p., f 22,50

Jaap Boots

Op 13 juli 1985 opende de toen vierenveertigjarige zangeres Joan Baez het Amerikaanse gedeelte van het wereldwijd uitgezonden Live-Aid-festival met de woorden: ‘Good-morning, Children of the Eighties! This is your Woodstock, and it's long overdue!’ Ongetwijfeld hebben vele ‘children of the eighties’ zich afgevraagd wie die oude tante op het podium was. In ieder geval zullen ze minder moeite hebben gehad om de man te herkennen die als één na laatste optrad: ome Bob Dylan. Samen hadden de twee in het begin van de jaren zestig vele triomfen gevierd, maar daarna is Baez steeds meer in de schaduw van Dylan komen te staan. Het verhaal van Dylan en Baez is nu enigszins in kaart te brengen door het na elkaar verschijnen van de Dylan-biografie No Direction Home van Robert Shelton en Baez' memoires And A Voice to Sing With.

‘You can't get too close to Dylan, he burns with such a bright flame you can get burned,’ vertelt een van de mensen die Shelton heeft geïnterviewd voor No Direction Home. Baez lijkt een van de mensen die zich een paar maal te dicht bij de vlam hebben gewaagd. Ze ontmoette Dylan voor het eerst in 1961 in Gerde's Folk City, een van de vele clubs die Greenwich Village, New York aan het begin van de jaren zestig rijk was. ‘The Village’ was al sinds het midden van de jaren veertig het Mekka van de folkmuziek en Dylan was er in december 1960 gearriveerd om er zijn geluk als folkzanger te beproeven. In dat verlangen was hij niet bepaald de enige. In de talloze koffiehuizen en clubs aan de oostkust traden even zo vele zichzelf op de gitaar begeleidende folkies op. Onder studenten, intellectuelen en drop-outs bestond een grote behoefte aan een nieuwe, eerlijke muziekvorm, die een tegenwicht zou kunnen vormen tegen de gladde hitparade-pop van dat moment. De anticommerciële folkzangers met hun mengeling van blues-, beatnik- en poète-maudit-romantiek voorzagen in die behoefte. Het had er alle schijn van dat folk - na rock and roll - weleens the next big thing zou kunnen worden.

Bob Dylan en Joan Baez, 1963

Een van de eerste aanwijzingen dat er met folkmuziek meer te verdienen viel dan de paar grijpstuivers die de meeste zangers in de koffiehuizen ophaalden was het succes van Joan Baez. Haar eerste twee Ip's hadden het zonder steun van een hit of veel airplay tot de hoogste regionen van de top-honderd gebracht. Met haar gitaar, haar keurige jurkjes, haar charmante blote voetjes en een ‘achingly pure soprano’ was zij in 1961 al een begrip in folkkringen, Dylan kwam daarentegen net kijken en hij leek in allés de tegenpool van Baez. Zij had het image van een lief, verlegen meisje dat toevallig goed kon zingen. Dylan probeerde de romantische zwerver-zanger annex straatfilosoof uit te hangen. Toen Baez deze ‘unglamorous scruffball’ met zijn nasale, gemompelde zang, zijn rudimentaire gitaarspel en het babyvet nog op de kaken voor het eerst zag, kon ze zich niet goed voorstellen dat deze jongen groter dan Elvis zou worden, zoals een van haar vrienden haar had verteld. Toch maakte hij met al zijn nerveuze gedrevenheid indruk op haar. Ze trok met hem op in krakkemikkige hotelletjes en raakte langzaam overtuigd van zijn capaciteiten. Ze begon zijn nummers aan haar repertoire toe te voegen, kocht wat fatsoenlijke kleren voor hem en... werd verliefd.

Dylan had inmiddels - mede dankzij een juichende recensie van Shelton - een contract bij Columbia gekregen. In de jaren die daarop volgden zong het softe folktrio Peter, Paul & Mary zijn Blowin' in the Wind en Don 't Think Twice, it's Alright de hitparade in. De doorbraak voor Dylan zelf kwam pas met het Newport Folk Festival van 1963, toen Joan Baez hem uitnodigde een paar duetten met haar te zingen. Dylan werd de ster van het festival. In de daarop volgende maanden trad hij regelmatig samen met Baez op, met steeds groter succes. Baez stelde zich in deze tijd op als zijn lerares, die haar onervaren pupil de kneepjes van het vak wel even zou bijbrengen, er ondertussen ook voor zorgend dat hij regelmatig zijn tanden poetste en zijn haar kamde. Dylan zoog, zoals hij altijd al gedaan had, alle indrukken op als een spons en liet zich het succes goed smaken. Baez ziet terugkijkend in, hoezeer haar verliefdheid doorspekt was met matemale trekjes. ‘He was a Sunday child (...) and I was Mom’, schrijft ze. De twee bleven elkaar regelmatig zien tot 1965. Ze verbleven in Baez' buitenhuis in Californië, bespraken Dylans songs, reden rond op de beroemde Triumph waar Dylan later zijn ongeluk mee zou krijgen en maakten zelfs trouwplannen. (Men is er nog steeds niet uit wie het aanzoek deed en wie het weigerde).

Joan Baez in 1983

Folkrock

Ondertussen had Dylans succes grotere vormen aangenomen dan dat van Baez. Hij stond continu in de belangstelling. Eerst als de profeet van de protestgeneratie, die nummers als Blowin' in the Wind. The Times they are a-changing en Masters of War had geschreven en in talrijke interviews op cynische wijze de Amerikaanse samenleving bekritiseerde. Daarna als de man die de popmuziek een enorme impuls gaf door folkrock ‘uit te vinden’, wat er simpel gezegd op neerkwam dat Dylan zijn akoestische gitaar verruilde voor een elektrische en voortaan met een rockband optrad, terwijl de teksten hetzelfde hoge poëtische gehalte bleven houden. (Het hoofdstuk in No Direction Home dat hierover handelt heeft de prachtige titel Orpheus plugs in.) Tegelijkertijd werd hij steeds introspectiever in zijn songs. De benauwde opvattingen in folkkringen frustreerden zijn artistieke ontwikkeling en Dylan gaf steeds vaker te kennen dat hij zijn buik vol had van protestsongs. ‘I try to think about my own life. Important things, like my head. I worry about my head,’ liet hij éen journalist weten. In feite ging Dylan hiermee over naar de popmuziek, en die manoeuvre werd hem door zijn fans van het eerste uur niet in dank afgenomen. Volgens hen liet Dylan het engagement achter zich om een nieuw en groter publiek aan te boren, en dat was selling out, doodzonde nummer één in folkkringen. Optredens van Dylan met rockband werden verstoord door boegeroep en geschreeuwom ‘the real Dylan’ (Dylan reageerde daar een keer op door te zeggen: ‘The real Dylan got sick. I'm here to replace him.’)

Baez, die zich als peaee queen als een vis in het water had gevoeld, kon de hoge vlucht van de elektrische massamedia-dichter niet meer volgen. De breuk nam definitieve vormen aan toen Dylan in 1965 op tournee ging naar Engeland. Hij vroeg Baez mee te komen, maar eenmaal gearriveerd gedroeg hij zich als een echte rockster, opgaand in de enorme opwinding die zijn komst had veroorzaakt. Baez kwam in het boek niet meer voor. Zij meldt Dylan nu, terugkijkend op die dagen: ‘Sometimes I think that you pulled away from all reality on that English tour (...). You had invited me to come and I assumed you'd invited me to sing with you. Did you know how wonderful that would have been for me?’ Dylan was niet tot wederdienst bereid: ‘I didn't owe her nothing (...). There is no place for her in my music’. Baez was ‘very, very hurt’, vooral toen ze ontdekte dat het ook met de liefde gedaan was. Toen ze aan het eind van de tour op Dylans kleedkamerdeur klopte, deed er een andere vrouw open: Sara, Dylans toekomstige vrouw.

Activisme

De wond heelde niet snel. In haar eerste boek, het autobiografische Daybreak (1968), maakte Baez in eerste instantie geen enkele melding van Dylan. Haar uitgever moest haar ertoe bewegen toch op zijn minst één hoofdstuk aan haar relatie met Dylan te wijden. Dat hoofdstukje. ‘The Dada King’, eindigde veelbetekenend genoeg weer met een moederlijke verzuchting: ‘Listen God, look closely after him. He's more fragile than most people.’ (Later overigens het motto van Anthony Scaduto's Dylan-biografie uit 1971.) Het leek of de folktweeling van weleer eigenlijk alleen nog maar door middel van songs kon communiceren. Van een aantal Dylan-songs wordt gezegd dat ze op Baez geïnspireerd zijn (Like a Rolling Stone, Queen Jatte Approximately), en Baez nam zelf in 1968 een heel album met nummers van Dylan op, Any Day Now. Shelton noemt dit ‘a letter to an old lover’. Er bleef afstand bestaan tot 1975. Terwijl Dylan inmiddels klassieke platen als Highway 61 Revisited, Blonde on Blonde en John Wesley Harding opnam, leek muziek voor Baez in al die jaren alleen maar bijzaak. Uit het lezen van And A Voice to Sing With blijkt steeds weer dat ze haar muziek voornamelijk gebruikt als vehikel ter ondersteuning van goede zaken overal ter wereld. Ze trouwde met een dienstweigeraar, deed mee aan sit-down-demonstraties, weigerde jarenlang haar belasting te betalen als protest tegen de wapenwedloop, stichtte samen met haar ‘leermeester’ Ira Sandperl een school voor geweldloosheid, en bezocht Cambodja. Chili en Noord-Ierland. En overal zong ze. ‘Someone had to save the world. And obviously, I feit I was the one for the job’, schrijft ze laconiek.

Niet iedereen was even enthousiast over de activiteiten van Mrs. World-peace. Voorde radicalen was ze niet radicaal genoeg met haar zachte praatjes over geweldloosheid, en voor de conservatieven was ze een communiste. Ook waren er mensen die de authenticiteit van haar activisme in twijfel trokken. Zo werd Baez genadeloos neergesabeld in een strip in een Amerikaans dagblad, getiteld Phoanie Joanie. Daarin werd ze afgebeeld als een foeilelijke, hebzuchtige communistische heks, die protestsongs zong omdat er goed mee te verdienen viel en in de hitparade stond met nummers, als Let's Conga with the Vietcong en Let's Riot Tonight on the Old Campusground. If it sounds Phoanie, it's Joanie! was de slogan van tekenaar Al Capp. Baez kon er destijds niet om lachen. ‘I didn't know much about having fun. I feit too guilty, as though I wasn't supposed to start having fun until everyone in the world was fed and clothed.’ Dat schuldgevoel bracht Baez naar alle brandhaarden die de wereld sinds 1965 gekend heeft, en ze doet daar in And A Voice to Sing With uitgebreid (en nogal vermoeiend) verslag van.

Dylan hield zich ondertussen meer bezig met zijn eigen hoofd. Daaruit borrelde in 1975 het idee op voor een Rolling Thunder Revue. Met een aantal oude folkmakkers, plus mensen als Allen Ginsberg, ex-Byrd Roger McQuinn en vele andere vrienden en vriendinnen wilde Dylan door Amerika touren. Ook Baez was uitgenodigd. De tour werd een succes. Dylan was vriendelijker dan ooit, het publiek genoot van de ‘troupe’ op het podium en de critici waren enthousiast. Baez en Dylan kwamen weer wat nader tot elkaar. Op sommige avonden stonden

[p. 6]

er zelfs twee Dylans op het podium - Baez had zich dan vermomd als haar eeuwige tegenspeler. Ze waren toch nog steeds blood-brothers, iets dat Dylan op een van de laatste avonden bevestigde toen hij met zijn dronken kop een zakmes nam, een sneetje in zijn en Baez' pols maakte, en hun bloed mengde. ‘“Me and you” he said quite seriously’, volgens Baez.

Misschien was het mede hierom dat Baez verwachtte dat haar Europese tournee van 1984 met Dylan en Santana ook wel een gezellig onderonsje zou worden. Voor Baez hing veel af van deze tour. Haar platen verkochten slecht en haar populariteit was tot een absoluut dieptepunt gezakt. De tournee werd echter niet het steuntje in de rug dat ze verwachtte. De (mondelinge) afspraken werden niet nagekomen: Dylan wenste niet met haar te spelen, wilde haar niet zien en Baez moest maar als openingsact fungeren. Baez haakte halverwege de tournee af. Toen Dylan vernam dat ze wegging, liet hij haar bij zich roepen. ‘You bin enjoyin' yourself?’ ‘Yeah, Bob. It's been my favorite tour in the world,’ antwoordde Baez.

Versukkeling

‘Originally, way back in 1963-64, they may have grown apart because no roof could contain two such bubbles of ego’, schrijft Shelton in No Direction Home over de moeilijke verhouding tussen Baez en Dylan. Mijn vermoeden is dat dat tot op de dag van vandaag de reden voor hun problemen onderling is. Want als And A Voice to Sing With en No Direction Home iets duidelijk maken is het wel dat we hier met twee behoorlijke ego's van doen hebben. Dat maakt met name het lezen van And A Voice to Sing With tot een wat treurige bezigheid, want hoewel Baez niet zonder humor en relativeringsvermogen schrijft, komt ze uit haar memoir voornamelijk naar voren als een lichtelijk verwend nest met lange tenen, waarop in de toekomst onvermijdelijk nog een keer getrapt gaat worden. Natuurlijk heeft het boek zijn goede hoofdstukken, zoals het prachtige hoofdstuk over Baez' geheime liefde voor Marlon Brando en de beschrijving van de bombardementen van Hanoi die ze heeft meegemaakt. Maar verder heeft And A Voice to Sing With net iets te veel weg van een therapieverslag van een ster op retour, die wanhopig aan het Grote Vergeetboek probeert te ontsnappen. ‘I am only forty-five years old, active, creative, in vocal prime, and do not wish to be relegated to obscurity, antiquity, or somebody else’ dewy-eyed nostalgia about days gone by’, schrijft Baez in haar voorwoord. De bittere waarheid is helaas dat ze wel in de versukkeling is geraakt - zeker als zangeres - en ik ben bang dat And A Voice to Sing With daar weinig of niets aan zal kunnen verhelpen. Als politiek activiste geef ik haar, na lezing van And A Voice to Sing With en het vraaggesprek met haar in het laatste nummer van Rolling Stone, aanzienlijk meer kans. Baez for president!

In tegenstelling tot Baez is Dylan, hoewel niet meer de teenage messiah van weleer, nog steeds een factor van betekenis in de popwereld en daarbuiten. ‘(...) when Dylan mutters, the world still listens’, schreef een journalist van Rolling Stone in 1985. En hoewel de oude meester na zijn laatste desastreuze concertenreeks, het floppen van de film Hearts of Fire (waarin hij een aan lager wal geraakte popster speelt - reden voor veel leedvermaak) en het geringe succes van zijn laatste platen niet meer de indruk wekt stevig in het zadel te zitten, blijft zijn importantie voorde popmuziek onbetwist. No Direction Home bevestigt dat nog eens, al was het alleen maar door de omvang. 573 dichtbedrukte pocketpagina's en ruim twintig jaar had Shelton nodig om dit boek uit zijn pen te persen. Of het ‘the ultimate biography’ is, zoals uitgever Penguin in advertenties aangaf, valt te betwijfelen, maar het is wel een goede. Dat neemt niet weg dat het boek een aantal tekortkomingen kent. Zo wordt de sociaal-historische context van het fenomeen wat magertjes behandeld. Shelton hoedt zich ervoor om Dylan als een ‘produkt van zijn tijd’ te beschrijven, terwijl dat de reikwijdte van het boek enorm had kunnen vergroten, zonder iets af te doen aan het genie van Dylan. Ook ligt de tijdbalans nogal scheef; het eerste deel van Dylans leven, ruwweg tot en met 1966, krijgt veel aandacht. Na het hoogtepunt van het boek (een interview dat Shelton Dylan afnam in een vliegtuig in maart 1966) zakt No Direction Home heel langzaam in. Platen worden niet meer zo uitgebreid besproken, en Shelton verlaat zich steeds meer op tweedehands materiaal. Tegen het einde knoopt hij de eindjes wel heel haastig aan elkaar, terwijl het dan juist zo interessant wordt, omdat de Dylan-mythe in de jaren tachtig wel heel zwaar op de proef wordt gesteld (bekering, teruglopende populariteit). Het laatste nadeel is dat er voor diehard-Dylanfans niet veel nieuws in No Direction Home zal staan; de echte fanaten zullen heel wat bekende citaten tegenkomen.

Een van Sheltons verdiensten is dat hij de enorme hoeveelheid materiaal die er in de loop der tijden over Dylan verschenen is op uitstekende en leesbare wijze heeft weten te rangschikken, compleet met een gedegen register en songindex. Natuurlijk is het gedeeltelijk ook aan het onderwerp te danken, maar No Direction Home is simpelweg de boeiendste en meest inspirerende biografie van een popster die ik in tijden heb gelezen. Shelton heeft mij er in ieder geval toe aangezet om alle platen van die ouwe sok weer eens te draaien, tot grote verbazing van huisgenoten en vrienden. Johnny's in the basement...

■