Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

Met 25 kamelen en 300 liter rum de woestijn in
De eerste expeditie die Australië van zuid naar noord doorkruiste

Cooper's creek The Opening of Australte door Alan Moorehead Uitgever: The Atlantic Monthlv Press, 222 p., f 24,10

Chris van der Heijden

‘En als daar achter de woestijn nu eens een binnenzee lag? Wat een verandering zou dat betekenen. Er was toch ook goud. Waarom geen water? Wie kon er nu geloven dat die droogte maar doorging en doorging? Ergens moest ze toch ophouden? Wie weet lag er wel...’ Speculaties genoeg en het is niet moeilijk de achtergrond daarvan te begrijpen: honderdvijfentwintig jaar geleden Was Australië nog zo goed als onontdekt. Alleen op een smalle strook in het zuidoosten, ingeklemd tussen zee en woestenij, was sprake van ‘beschaving’. Dan kwam er een paar honderd kilometer waar wel wat mensen leefden - boeren en herders, goudzoekers en vreemde figuren die blacks genoemd werden - maar de rest was niemandsland, in ieder geval terra incognita. En dat ongeveer vijftienhonderd kilometer lang, een afstand van Amsterdam naar Burgos: wat zou dat niet aan geheimen bevatten? Een Australische Kaspische of Middellandse Zee? Vruchtbaar land? Goud, meer goud? En wat voor mogelijkheden bood het de bewoners aan de zuidoostkust niet als er dwars door het continent een telegraaflijn gelegd kon worden die via Nederlands-Indië en het vasteland van Azië verbinding gaf met Europa?

Charles Sturt, een Engelsman die in India geboren was, waagde als eerste enkele pogingen. Vanuit Sydney trok hij in de jaren twintig van de vorige eeuw in westelijke richting en verkende het rivierengebied van New South Wales. Maar noordelijker dan Sydney kwam hij niet. Een vriend van hem slaagde daar in 1840 wel in. Hij beklom Mount Hopeless en omschreef deze als ‘niets anders dan een eindeloze woeste van kale rotsen en zand’. Maar al beloofde dat weinig goeds, Sturt viel niet te ontmoedigen. ‘Ik heb het vreemde idee dat er niet ver van de negenentwintigste breedtegraad een binnenzee ligt,’ vertelde hij eenieder die het horen wilde en keek naar de papegaaien en kaketoes die in deze richting vlogen. Het duurde nog tot 1844 voor de autoriteiten hem toestonden een expeditie uit te rusten en daarmee bereikte hij inderdaad die breedtegraad. Maar het was er kurkdroog en smoorheet. De weinige Aborigines die er leefden, beweerden dat er nergens water was, dat ‘de zon het opgegeten had’. Sturt geloofde hen niet, trok verder, kwam aan de vijfentwintigste breedtegraad: droog. Hij probeerde nog een andere richting, vond inderdaad een streek met kreken en wat groen, kreeg weer hoop, trok verder maar belandde opnieuw in een stony desert. ‘Zonder planten of bomen, geen enkel object om je op te oriënteren, als een schip op zee trokken we verder op het kompas.’

Armzalige vlakten

Uiteindelijk keerde hij terug, ontmoedigd maar met belangrijke informatie: eenieder die in noordelijke richting trok, kon weten welke armzalige vlakten hem te wachten stonden; de Aborigines bleken minder gevaarlijk dan wel aangenomen werd; flora en fauna, voor zover aanwezig, vereisten diepgaand onderzoek; en wie weet lag er boven de vijfentwintigste breedtegraad (ongeveer Midden-Australië) toch nog water? Bovendien, een aantal jaren na deze tocht werd in de omgeving van Melbourne goud gevonden. Binnen tien jaar nam de bevolking van Victoria (zo heet deze streek) toe van zo'n zestig- naar vijfhonderdduizend inwoners. Melbourne groeide razendsnel uit tot een moderne stad, met een overschot aan bordelen, een polka- en walsrage, met een Koninklijk Theater, een parlement, een bibliotheek, gaslicht en een universiteit. Maar goud werd al snel een steeds grotere zeldzaamheid, de armoede nam toe en honderdduizenden mensen met - zoals Alan Moorehead het zegt - ‘a sense of claustrophobia in the midst of an infinity of space’ staarden naar zee en woestijn. Zo groeide met de dag de noodzaak om het continent écht te verkennen en nu diepgaand.

Over de eerste expeditie die Australië van zuid naar noord doorkruist, publiceerde Alan Moorehead, hier vooral bekend door zijn boek over Darwin en the Beagle, vijfentwintig jaar geleden Cooper's Creek. Onlangs werd het in een nieuwe serie reisboeken van de Attentie Monthly Press heruitgegeven. Een prachtig en dramatisch verhaal, vergelijkbaar met andere uit deze wonderjaren van negentiende-eeuwse exploratie: met dat van Livingston en Stanley in Afrika, Speke en Grant aan de Nijl en Burton op wereldreis. Maar een verhaal dat - waarom? - veel minder bekend is.

Aborigines achtervolgen een indringer. Schilder onbekend, ca. 1790

Na enkele jaren van voorbereiding zette zich in augustus 1860 in Melbourne een grote groep mensen en dieren in beweging. De leiding berustte bij een Ier die aan alle clichés beantwoordde: hij was rauw en vrijgezel, droeg een baard, kleedde zich als Clint Eastwood in een spaghetti-western en luisterde naar de naam Robert O'Hara Burke. Baarde hij al veel opzien, meer nog deden dat de vijfentwintig kamelen die speciaal voor de expeditie uit India gehaald waren. Die beesten zouden ten slotte als enige de ontberingen van de woestijn kunnen verdragen - wat overigens maar zeer ten dele juist bleek. Dan alle instrumenten, boeken, wapens en voorraden, bijeengepropt in huifkarren, de mohammedaanse jongens die als kamelendrijvers meegingen en de duizenden en nog eens duizenden die zich rond het gezelschap verdrongen. Net een plaatje uit een boek van Jules Verne. En van diens verhalen had deze expeditie wel meer want op bijna hetzelfde moment dat Burke zich in Melbourne in beweging zette, vertrok met vergelijkbaar doel een vriend van Sturt uit Adelaide. ‘A race A race so great a one/’, schreef de Punch van Melbourne, ‘The world ne'er saw before;/ A race A race across this land? From south to northem shore.’

Competentiestrijd

Maar al vanaf het eerste moment had Burke het moeilijken hij was te goed uitgerust, of eigenlijk: te zwaar. Het was winter, het regende aanhoudend en de wagens bleven in de modder steken. Een van de Indiase kamelendrijvers ontdekte na enkele dagen dat zijn geloof hem verbood het meegenomen voedsel te nuttigen en wandelde huilend terug. Dan begon er al spoedig een competentiestrijd tussen Burke en de tweede man die verantwoordelijk was voor de kamelen en meende dat de beesten als bescherming tegen scheurbuik dagelijks een portie rum nodig hadden. Daartoe was een kleine driehonderd liter opgeladen maar het vervoer daarvan was in deze omstandigheden geen kattepis. Ruzie volgde op ruzie, de groep viel uiteen en het werd steeds duidelijker dat verder trekken op deze manier onmogelijk was. En toen Burke uiteindelijk besloot de rum achter te laten, nam de tweede man ontslag en keerde terug. Een ander deed hetzelfde maar beloofde nog te blijven tot er vervanging gevonden was. De expeditie was net begonnen - nog binnen het gebied waar anderen al eerder waren geweest - en de problemen waren al niet meer te overzien. In Menindie, de laatste nederzetting vóór de woestenij, splitste Burke de expeditie daarom in tweeën: de grootste groep zou onder zijn leiding proberen zo snel mogelijk Cooper's Creek te bereiken dat zeshonderdvijftig kilometer noordelijker lag; de overigen zouden met de voorraden volgen maar eerst een depot opzetten en wachten tot de zieke dieren zich hersteld hadden. Ze zouden elkaar nooit weerzien. Datzelfde gebeurde na aankomst in Cooper's Creek dat zonder al te veel problemen in drieëntwintig dagen bereikt werd: vier van de mannen zouden er blijven om op de achterhoede te wachten; vier anderen zouden onder leiding van Burke proberen tot bij de zee aan de noordkust te komen. Op één na zouden ook zij elkaar niet weerzien.

Burke trok verder, door verlaten land vol ratten, vliegen, muggen, droogte en af en toe een groepje ‘onbetrouwbare blacks’. Vlak bij zee belandde de groep in een reusachtig moeras: de kamelen zakten weg, het paard begaf het, de voorraden raakten op en insekten maakten slapen onmogelijk. Op steenworp afstand van het doel keerde de expeditie om, de moed verdwenen en de wanhoop in de schoenen. Het werd een rampentocht: een van de vier mannen stierf, de beesten weigerden verder te gaan of werden bij gebrek aan voedsel afgemaakt, de regen stroomde bij bakken neer, de kleren waren versleten en de laarzen aan flarden getrapt. En toen de drie overblijvenden uiteindelijk uitgeput en zonder enige bepakking Cooper's Creek binnensloften - na vijf maanden ellende eindelijk weer eens anderen om mee te praten, eindelijk een stevig maal - heerste er doodse stilte. In een fles vonden ze een briefje van de achterhoede, op de vorige dag gedateerd: ‘Met zes kamelen en twaalf paarden in goede conditie zijn we vertrokken.’ Het is een klassiek moment in de geschiedenis van Australië, vergelijkbaar met het turfschip van Breda of de moord op Floris V: de verbijstering van die drie uitgeputte kerels. Hoe dan ook, de rest van het verhaal is zo mogelijk nog treuriger: Burke en z'n maten leefden maanden tussen de inboorlingen, soms bedreigd dan weer onthaald; ze aten planten, sleepten zich in zuidelijke richting, keerden terug naar Cooper's Creek en bedachten dat ze alleen maar konden wachten tot een reddingsploeg opdaagde. Die kwam inderdaad, zij het bijna een half jaar later en na veel beroering en gekibbel in Melbourne. Maar die kwam te laat. Van de drie mannen was er nog één in leven. King genaamd: een eenzame figuur op de vlakte, gekleed als een vogelverschrikker en met 'n halve hoed op het hoofd.