Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 10]

Trouwhartige mierenarbeid zonder een greintje visie
De halve geschiedenis van het COC

Cultuur en ontspanning Het COC 1946-1966 door Haas Warmerdam en Pieter Koenders Uitgever: NVIH COC/Rijksuniversiteit Utrecht. 413 p., f 31,50

Gert Hekma

In 1986 bestond het COC, voorheen een afkorting van Cultuur- en Ontspannings Centrum, veertig jaar hetgeen aanleiding was voor verschillende festiviteiten. In het Amsterdamse filmhuis Desmet werd een ‘gay and lesbian filmfestival’ gehouden en in de Meervaart hield Brinkman (‘het gezin is de hoeksteen van de samenleving’) voor de afwisseling een homo-vriendelijk verhaal. Hij bevorderde Nico Engelschman, voorvader en jarenlang voorzitter van het COC, in naam van de koningin tot ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Een jaar na dato brengen de NVIH, het COC en de werkgroep homostudies Utrecht ter herdenking Cultuur en ontspanning. Het COC 1946-1966 uit. Hans Warmerdam en Pieter Koenders van de Utrechtse werkgroep zijn de auteurs van deze halve geschiedenis.

Waarom bewijzen Hans Warmerdam en Pieter Koenders het COC zo'n gedeukte dienst door slechts het halve verhaal te schrijven? Tijdnood, zeggen ze zelf tactvol. Intellectuele zuinigheid, zou ik zeggen. Het ruim vierhonderd pagina's dikke boek is een mistroostige aaneenschakeling van onbenullige feiten en losse citaten die zonder breder verband heel weinig te zeggen hebben. Het lijkt ten onrechte wel of zich tussen het COC en (homoseksueel) Nederland niets heeft afgespeeld. Zo krijgt de NVSH één bladzijde toebedeeld waarin vooral wordt betoogd dat beide organisaties voor seksuele hervorming inderdaad soms samenwerkten. De beroemde brievenboeken van Gerard van het Reve die in de eerste helft van de jaren zestig de storm van de volgende jaren aankondigden, worden niet genoemd. Het Reviaanse ezelsproces krijgt zegge en schrijve één regel toebedeeld, terwijl hier het COC zelf in het geding was: de tekst waar alles om draaide was eerst in de COC-publikatie Dialoog verschenen.

Hoe kun je een boeiende en onstuimige plaatsverandering als die van het COC doodschrijven? Warmerdam en Koenders, beiden historici, geven met dit boek het antwoord: door feit op feit bijeen te vegen en na te pennen in regentesk proza, zonder enige achtergond te bieden of een perspectief te schetsen. Het lijkt wel of ze geen van beiden ooit van sociale, cultuur- of mentaliteitsgeschiedenis hebben gehoord. Door hun angst voor het brede gebaar breken ze af in 1966. Ze hebben de feiten en thema's vlijtig op een rij gezet, maar in de jaren zestig gebeurt er in Nederland iets uitzonderlijks rond homoseksualiteit en dus ook rond het COC, dat hen kennelijk boven de pet gaat. De hele sfeer in de homowereld veranderde toen compleet; de traditionele verhoudingen kwamen op hun kop te staan.

De eerste vijftien jaar was Nico Engelschman voorzitter van de Shakespeare-club en het COC. Onder zijn leiding wilde de vereniging vooral een Nationaal Tehuis zijn voor de homofiel (een woord dat sterk werd gepropageerd door het COC). In de beschutting van zijn club kon de homoseksueel zichzelf zijn, wat in de boze buitenwereld allerminst mogelijk was. In de vereniging kon hij/zij zich laven aan vriendschap, cultuur en ontspanning. Daarbuiten lonkten de minderjarige, naar de strafwet toentertijd een verboden vrucht, de pisbak, de seksuele promiscuïteit. Tegen zulke verleidingen waarschuwde het COC met klem. Naast de recreatieve doelen, door het Hoofdbestuur als geestelijk reclasseringswerk beschouwd, ontwikkelde de vereniging ook politieke doelen: afschaffing van artikel 248bis (strafbaarstelling van homoseksuele ontucht met minderjarigen), maar vooral de aanvaarding van de homofiel als homofiel in de samenleving. Dat was in de wrange jaren vijftig een hele opgave. De psychiater Wijffels castreerde er in stilte op los; de politie stond vijandig tegenover zelforganisatie die de homoseksualiteit zeker zou bevorderen en huwelijken zou verscheuren; het katholieke partijbureau streefde naar strafbaarstelling van alle homoseksuele handelingen zoals die in de bezettingstijd had bestaan.

Engelschman krijgt een ridderorde opgespeld van minister Brinkman op 7 december 1986

Huiskamerbijeenkomst afdeling Utrecht, eind jaren vijftig

Bal masqué in de jaren vijftig

Brochure voor ledenwerving, 1952

Onberispelijke façade

Vooral de eerste jaren ging het moeizaam met de ontplooiing van het COC. Het maandblad van de vereniging. Levensrecht, moest het ontgelden en verdween om als Vriendschap korte tijd later uit de as te herrijzen. Het COC kon onder Engelschman alleen overleven door zich zo keurig mogelijk te presenteren. Dat wilde zeggen dat minderjarigen geen lid konden worden, dat de commerciële subcultuur en seksuele promiscuïteit werden afgewezen, dat gelijkgeslachtelijk dansen en kussen niet konden worden toegestaan binnen de vereniging. Vooral dankzij het doorzettingsvermogen van Engelschman en de façade van onberispelijkheid die bestuursleden als Benno Premsela zich ten slotte geheel eigen maakten, kon het COC overleven. Steeds en overal lag de zedenpolitie op de loer om de kleinste misstap tot een misdaad op te blazen. Uit het boek krijg je de indruk dat politieagenten in die beginjaren de trouwste bezoekers waren van de gezellige avonden van het COC.

In de jaren vijftig bleef het COC een schuilkerk, maar in de samenleving ontstonden openingen voor een discussie over seksualiteit. Er werd gerapporteerd over de zedenverwildering van de jeugd, over de onmaatschappelijkheid van de lagere klassen. Steeds minder ging men een oplossing zoeken in repressie; er kwam ruimte voor repressieve tolerantie. Het starre patriarchaat moest het veld ruimen voor streng paternalisme. Verlichte geesten uit ‘neutrale’ hoek als Lau Mazirel en Coen van Emde Boas namen het als eersten op voor het COC. Later, rond 1960, volgde een stoet psychiaters en pastores uit katholieke en protestantse zuil, met Kees Trimbos als een gemoedelijke, maar harde kop van jut. De NVSH maakte in diezelfde jaren een explosieve groei door, terwijl er aan het culturele front ook beweging zat. Rudi van Dantzigs ballet Disgenoten werd uitgevoerd, Reves brieven verschenen in Tirade, Genets De Meiden kwam op de planken. De subculturele barretjes en dancings schoten als paddestoelen uit de grond en Bas Roodnats prettige portret van de homoseksueel en het COC in Amsterdam is een beetje gek (1960) deed velen de schellen van de ogen vallen. In Vrij Nederland werd verontwaardigd melding gemaakt van ‘bad boys’ die in Den Haag ‘hompies’ ramden. Bij Warmerdam en Koenders worden zulke doorbraken bijzaken. Hun werk heeft geresulteerd in een bladerboek met aardige plaatjes en losse feitjes.

In 1963 begon het COC ten slotte de koers te veranderen. Van schuilkerk en Nationaal Tehuis (‘homofiel zionisme’) werd het meer een vakbond, de Nederlandse Vereniging van Homofielen. Het belangrijkste doel kwam nu te liggen bij integratie van de homofiel in de samenleving. Een nieuwe openheid ontstond terwijl het verenigingsleven op commerciële basis werd geschoeid. De nieuwe voorzitter Premsela verscheen zonder masker op de beeldbuis. Het Hoofdbestuur richtte de Stichting Dialoog op die, inderdaad, het gesprek tussen homoseksuele groep en hele samenleving gestalte moest geven. Een fraai tijdschrift met dezelfde naam was het belangrijkste resultaat, met in de redactie mannen als Reve, Johan Polak en Jan Rogier. Het was al spoedig een steen des aanstoots voor SGP-senator Algra die Reve godslastering aanwreef: het grensverleggende ezelsproces dat Nederland lange tijd in de ban zou houden, kon beginnen.

De stroomversnelling waarin het COC grotendeels ondanks zichzelf terechtkwam, blijft in het boek van Warmerdam en Koenders onzichtbaar. Voor hen zijn de veranderingen van de jaren zestig en zeventig - afschaffing van artikel 248bis en koninklijke goedkeuring van het COC - het resultaat van het noeste en steeds op dezelfde voet doorwerken van het Hoofdbestuur. In hun conclusies kleineren ze even plomp als onnozel interpretaties van de geschiedenis van het COC die door anderen zijn aangedragen, maar hun kritiek en eigen analyses overtuigen geen moment en zijn zelfs in lijnrechte tegenspraak met het materiaal dat ze zelf aandragen. Het COC had beter verdiend dan deze trouwhartige mierenarbeid zonder visie of conclusie.

■