Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Een moeizame start als strafkolonie aan de rand van de wereld
Robert Hughes' Fatale kust: een epos van Australië

The fatal shore The Epic of Australia's Founding door Robert Hughes Uitgever: Alfred A. Knopf Importeur Van Ditinar, f 65,65, In het Nederlands vertaald als
De fatale kust Het epos van Australië Uitgever: Balans, f 55,-

Rob Kroes

Twee eeuwen geleden, op 26 januari 1788, landt een vloot van elf schepen onder aanvoering van Arthur Philip in Botany Bay, Australië. Aan boord zijn 736 strafgevangenen, mannen en vrouwen. Engeland is begonnen met de deportatie van haar misdadigers. Australië wordt daarna één gevangenis. Tussen 1788 en 1868 worden er meer dan 160.000 criminelen gedropt op deze ‘fatale kust’. Uit deze valse start ontwikkelde zich het huidige Australië, een land waar in onze eeuw tienduizenden Nederlanders naar toe zijn getrokken. De Amerikaanse, maar in Sydney geboren en getogen, kunstcriticus Robert Hughes schreef de geschiedenis van Australië in zijn nu door uitgeverij Balans in vertaling gepubliceerde boek De fatale kust, dat algemeen wordt beschouwd als het belangrijkste boek over Australië, een epos dat bijna twee eeuwen van terreur, honger, slavernij en overheersing door Engeland oproept. Rob Kroes, hoogleraar in de amerikanistiek aan de Universiteit van Amsterdam bespreekt het. Chris van der Heijden bespreekt het reisboek dat Allan Moorehead over Australië schreef (pagina 11)

Sommige landen worden niet moe de eeuwfeesten van hun bestaan te vieren. Amerika is nu al weer vele jaren tweehonderd jaar oud en heeft er nog steeds niet genoeg van. Van het tweede eeuwfeest van zijn Onafhankelijkheidsverklaring in 1976 tot de tweehonderdste verjaardag van zijn grondwet dit jaar was er altijd wel iets te vieren. Voor Australië is het dit jaar zover, maar het zal het moeilijker hebben dan Amerika om een even glorieuze toonzetting te vinden voor het feest. Amerika kan altijd variëren op het thema dat het was ‘born free’ - in vrijheid verwekt. Naast zo'n onbevlekte ontvangenis doet Australiës begin eerder denken aan een bevlekte gevangenis. Het begon letterlijk als een strafkolonie, als de stortplaats van Engelands criminelen. Het verschil in historische origine met Amerika is niet toevallig; Amerika's uittreding uit het verband van het Britse imperium bepaalde voor een belangrijk deel de bestemming die Engeland aan Australië gaf.

Engeland kende toen al zo'n twee eeuwen de strafvorm van dwangarbeid in ballingschap. De hele zeventiende en achttiende eeuw door, tot de Amerikaanse Vrijheidsoorlog toe, had Engeland een gestage stroom van delinquenten overzee gestuurd, naar zijn vestigingen in Amerika, naar het puriteinse Nieuw-Engeland evenzeer als naar de volksplantingen in het zuiden. Het was een profijtelijke handel geweest. Gevangenbewaarders verkochten de veroordeelden aan rederijen, die ze op hun beurt doorverkochten aan de hoogstbiedende kolonisten in Amerika. Het was een vorm van dwangarbeid, opgelegd als straf en bij het vonnis gebonden aan een termijn, variërend van zeven tot veertien jaar. En Amerika, met zijn schreeuwende behoefte aan arbeidskrachten, was daar wel ontvankelijk voor. Maar het land kon ook uit andere bronnen putten. Vrije immigratie, de import van slaven uit Afrika, en contractarbeid (waarbij immigranten hun arbeidskracht voor een bepaald aantal jaren verkochten in ruil voor de kosten van oversteek) zorgden van het begin van de kolonisering van Amerika af voor een bonte samenstelling van de bevolking. En met de tijd nam de behoefte in Amerika aan dwangarbeid van Britse ballingen af. Blanke dwangarbeid - anders dan de slavernij der zwarten - paste ook niet meer in het beeld van een republiek van vrije blanke burgers, dat in het revolutionaire Amerika een retorisch hoogtij beleefde. Het onafhankelijke Amerika was niet langer van zins het afval van Engeland op te nemen. Engeland zelf was trouwens evenmin bereid tot een dagelijkse confrontatie met de dwangarbeid van onvrijen in eigen huis. Het moest dus omzien naar andere mogelijkheden.

Sydney in 1812. De barakken en huizen waren gebouwd door dwangarbeiders.

En de nood was hoog. De bezittende, beschaafde klassen in Engeland voelden zich op eigen terrein bedreigd door de opkomst van een misdadige onderklasse, het uitvaagsel waar een zich moderniserend Engeland geen emplooi voor had. Bezit was de nieuwe fetisj, bezitloosheid de nieuwe zonde. Een draconische wetgeving bedreigde zelfs lichte vergrijpen tegen de bezitsorde - kruimeldiefstallen in onze ogen - met de doodstraf. Gratiëring door de kroon vormde in dit geheel een strategische tegenhanger. Zij kon ertoe dienen het beeld van een goedertieren monarch in stand te houden en zo, bij alle hardheid van wetgeving, de legitimiteit van het systeem te bewaren. Maar de omzetting van straf loog er niet om. ‘Transponation’ - het eufemisme voor dwangarbeid overzee - was de gangbare vorm van gratie. Zo kon Australië in het bewustzijn van Engelsen opdoemen, als een godvergeten oord aan de rand van de wereld, een plaats van verdoemenis, een hel op aarde. Nauwelijks ontdekt, nauwelijks verkend, vormde het de letterlijke tegenvoeter van alles wat men kende en liefhad.

De eerste zending uitschot bereikte Botany Bay, de plaats van het huidige Sydney, in januari 1788. Het was het begin van een strafsysteem dat tot ver in de vorige eeuw zou voortbestaan. In 1840 ontving New South Wales zijn laatste veroordeelden, in 1868 kwam de laatste zending veroordeelden aan in Fremantle in West-Australië, maar pas in 1886 kwam een definitief einde aan dit strafsysteem voor de laatste ‘old crawlers’ die toen hun straf nog uitzaten op Tasmanië. Al die tijd was Australië een strafkolonie geweest, maar het was niet onveranderd gebleven. Tegen alle verdrukking en verdoemenis in was een vitale, weerbarstige samenleving gegroeid, opgenomen in het verkeer der volken, een plaats waar mensen uit vrije wil naartoe gingen. Het had zijn afschrikwekkende klank verloren en daarmee zijn functie voor strafbedreiging. En zoals Amerika te maken had met het begin van Australiës geschiedenis, was het ook van invloed op de verandering die het land onderging.

Geluk- en goudzoekers.

De ontdekking van goud in Californië in 1849 verwekte in verbazend korte tijd een roes over de hele wereld. Van her en der kwamen de gelukzoekers op de gouden bergen af. Ook Australiërs. Een van hen herkende in het landschap van de Siërra Nevada geologische kenmerken die hij zich van de Blue Mountains in Australië herinnerde. Zijn terugkeer in Australië betekende het begin van de Australische goldrush, met vondsten die de Californische verre overtroffen. Meer dan tevoren kwam de Australische samenleving in beweging. Het land had al staaltjes laten zien van individuele lotsverbetering, maar de glans van goud symboliseerde beter dan wat ook het nieuwe imago van Australië als een land van individuele kansen.

Zelfs uit zo'n korte samenvatting kan men al bevroeden wat zich in ruim een halve eeuw aan drama heeft voltrokken. Het is een terrein bij uitstek voor geschiedschrijving van epische allure. De Australische auteur Robert Hughes heeft die taak op zich genomen en hij is daar meesterlijk in geslaagd. Hij is geen vakhistoricus. Als ‘expatriate Australian’ leeft hij in New York als kunstcriticus bij het weekblad Time. Eerder al schreef hij een uitstekend boek over moderne kunst: The Shock of the New. Hij is een voorbeeld van het robuuste zelfvertrouwen in de eigen nationale cultuur, van het afleggen van een gevoel van provinciale minderwaardigheid dat zo lang in Australië heerste. Met name in Amerika herkent men met een wat jaloerse nostalgie een kwaliteit van ruige vitaliteit en jeugdig elan in de brutale uitstraling van Australië, die Amerika ooit had maar nu lijkt te verliezen. Het verraadt een gevoel van verwantschap, evenzeer als het succes van een film als Crocodile Dundee of van de serie reclamespots voor Australië die Paul Hogan, de hoofdrolspeler in die film, eerder maakte voor de Amerikaanse televisie.

Australiërs maken vaardig gebruik van dat beeld, maar het is een stereotype, een reclame-produkt. Wat een man als Hughes, en met name zijn boek The Fatal Shore, zo interessant maakt, is het feit dat hij zich van dat beeld in de ogen van de buitenwereld bewust is, maar er zich tegelijkertijd krachtig tegen afzet. Als de Australiërs zich, volgens de gangbare dooddoener, onderscheiden door een weerbarstige gelijkheidsdrift - een wezenstrek die Amerikanen ook bij zichzelf zo graag herkennen - maakt Hughes zich aan het eind van zijn boek op dat beeld te ontluisteren, te clausuleren, van tegenbeelden te voorzien. Hij doet dat op grond van zijn gedreven verkenning van de duistere beginperiode van Australiës nationale bestaan, en met een toon van kalme onthechtheid. Maar ieder die het boek leest zal het met mij eens zijn dat de overheersende toonaard anders is. Zij verraadt eerder een soort onderkoelde woede, een verbeten wil om een historische periode uit het vergeetboek te halen waar veel van zijn landgenoten haar liever in houden. Het heeft iets van een eenmans-emancipatie, een late ontworsteling aan het beeld dat het moederland Engeland Australië had opgelegd. Australië, in die vroege Engelse opzet, had precies de bedoeling een vergeetboek te zijn, een ‘memory hole’, een schimmenrijk van vergetelheid.

Hughes is niet de eerste die dat karwei geklaard heeft. Al zo'n twintig jaar geleden verschenen de voortreffelijke studies van Manning Clark en Geoffrey Blainey, en ook de Fransman Robert Lacour-Gayet schreef een uitstekende geschiedenis van Australië. Voor een groot deel maakten zij gebruik van dezelfde bronnen als Hughes. De periode waar Hughes

[p. 9]

zijn boek aan wijdt wordt bij hen tot episode in een langere geschiedenis; dat maakt het de lezer beter mogelijk Australiës levensfase als strafkolonie historisch te plaatsen. Maar Hughes' boek is geen normale geschiedschrijving; het is een gedreven existentiële verkenning van zijn eigen nationale origine. En ook zo kan de lezer zich verplaatsen in de ervaringswereld van een andere nationaliteit. Hughes helpt ons daarbij door zo veel mogelijk de eerste Australiërs aan het woord te laten. Uit vele roerende citaten wordt ons duidelijk wat het betekende uit Engeland te worden verbannen, losgerukt van vrouw en kinderen, van ouders, van vrienden en vertrouwden. De ontberingen van de overtocht, van het leven in Australië, het harde strafregime daar, maar ook de hoop op lotsverbetering, de drang tot overleven, de vindingrijkheid en geestelijke weerbaarheid van vele veroordeelden klinken door in hun brieven, dagboeken, ballades.

Robert Hughes

Tweedegraads verbanning

De sterkste hoofdstukken uit Hughes' boek hebben betrekking op het moederland Engeland, de ontreddering en ontwrichting aan de onderkant van de samenleving, de angsten onder aristocratie en middenklasse voor de opkomst van een ‘criminele klasse’ en hun denkbeeld die klasse als een gezwel uit te snijden en te verwijderen door middel van ‘transportatie’. Dat idee was geen succes; het bevrijdde Engeland niet van de misdaad, maar het bracht wel 162.000 mannen en vrouwen (in een verhouding van zes op een) naar het verre Australië. En hoewel het was ingericht als strafkolonie, deed zich al spoedig een opvallende hoeveelheid varianten voor binnen het strafregime. De meest barse vorm was een soort tweedegraads verbanning, voor vergrijpen in Australië, naar het afgelegen Norfolk Island, of, wat later, naar geïsoleerde strafkampen op Van Diemen's Land (het huidige Tasmanië). Hughes' beschrijvingen van deze oorden laten weinig aan de verbeelding over. In wat minder gelukkige barokke uitglijders heet het: ‘The cat-o'-nine tails' whistle and dull crack were as much a part of the aural background to Australian life as the kookaburra's laugh’ - verbaal geweld dat toch niet opweegt tegen de huiveringwekkende cijfers. In 1835 bijvoorbeeld ontvingen de 27.340 mannelijke gedetineerden op Van Diemen's Land een totaal van 332.810 zweepslagen, verdeeld over 7.103 geselingen, een gemiddelde van 46 slagen per geseling.

De overheersende strafvorm was echter aanzienlijk humaner en van groter belang voor de opkomst van een vrije samenleving van Australiërs. Anders dan het geval geweest was in de Amerikaanse koloniën, werden de veroordeelden niet doorverkocht aan vrije kolonisten. In Australië bleven ze vallen onder het gezag en toezicht van de kroon en zijn vertegenwoordigers, ook al konden ze worden uitgeleend als arbeidskrachten aan een opkomende vrije boerenstand. Dit systeem van ‘assignment’ gaf de veroordeelden een mogelijkheid van verweer tegen willekeur en mishandeling van de kant van hun bazen, al was dat op de verder afgelegen vestigingen vaak niet meer dan een papieren recht. Aanvankelijk waren er uiteraard niet veel vrije kolonisten, al was de beschikbaarheid van gratis arbeid een factor die landverhuizers naar Australië bracht. Maar met het verstrijken van de tijd ontstond er een inheemse groep die zijn straf had uitgediend en een vrij leven kon beginnen - de groep der ‘Emancipists’. Ook zij konden weer gratis arbeid in bruikleen krijgen, die op haar beurt uitzicht had op uiteindelijke vrijheid. Hughes gaat in op de ingewikkelde psychologische relaties tussen de ‘Emancipists’, door de oorspronkelijke vrije bevolking toch als tweederangs burgers gezien, en hun dwangarbeiders. Speciaal daar blijkt de genuanceerdheid en complexiteit van een strafsysteem, dat niet alleen maar bestond bij de gratie van terreur en lijfstraf.

En dan was er, zoals bij alle systemen van dwangarbeid aan de rand van de bewoonde wereld, of het nu de slavensamenlevingen op het westelijk halfrond betrof of de strafkolonie Australië, de mogelijkheid van ontsnapping, van marronnage, van het ontstaan van vrijgevochten groepen buiten bereik van het koloniaal gezag. In Australië heetten ze ‘Bushrangers’. Zelden omvangrijk, vormden ze als verschijnsel toch een voortdurende uitdaging aan het gezag en voedden ze een heroïsche mythologie onder de overige bevolking. De aanfluiting van het gezag deed leven.

En dan was er natuurlijk de invloed van Engeland zelf. Australië was niet volledig aan zijn eigen lot overgelaten. Verhalen over misstanden en uitwassen bereikten Engeland wel degelijk. Niet alleen kon zo in Engeland een krachtige beweging voor afschaffing van het systeem groeien, ook van officiële zijde liet men zich niet onbetuigd. Op last van de overheid bracht een commissie van onderzoek in 1838 bijvoorbeeld het beroemde Molesworth rapport uit, dat een overvloed aan details over het leven in Australië gaf. Huiveringwekkende verhalen over kannibalisme onder een groep ontsnapte gevangenen op Van Diemen's Land hebben waarschijnlijk de fantasie gevoed van schrijvers als Charles Dickens en de Amerikaan Herman Melville.

Bij alle nadruk die Hughes legt op de teneur van het systeem, was angst toch niet de enige drijfveer. Australië als geheel was nooit de strak geregelde, gesloten, ‘totale’ strafsamenleving waar het hier en daar op leek. Zelfs op Van Diemen's Land, door Hughes vergeleken meteen politiestaat, was er onder de tyrannieke luitenant-gouverneur Sir George Arthur, sprake van een oppositiepers en een ontluikende parlementaire beweging. Altijd was er toch een geest van Engelse en Ierse weerbarstigheid, een idee te delen in de traditionele rechten van de Engelsman. En met name het systeem van ‘assignment’ en ‘emancipation’ hield die geest levend.

Grote verhalen

Wat betreft de vergelijking met een politiestaat: het wonderlijke van het boek van Hughes is dat het voortdurend lijkt te aarzelen tussen woedende aanklacht en genuanceerd exposé. Grote delen van het boek zijn toonbeelden van evenwichtigheid. Over ‘assignment’ bijvoorbeeld zegt Hughes in zijn slotbeschouwing, dat het ‘by far the most successful form of penal rehabilitation (was) that had ever been tried in English, American or European history’. Maar zo af en toe kan hij de neiging tot de grote uithaal niet onderdrukken en lijkt zijn woede ook wat modieus. Zo duikt een aantal malen in zijn boek de vergelijking op van Australië als strafkolonie met De Goelag Archipel, door menig recensent in Amerika gretig opgepikt, maar daarom niet minder onzinnig. ‘Transportation’ was geen instrument van politieke onderdrukking. De overgrote meerderheid der ballingen bestond uit kruimeldieven. De historicus George Rude heeft berekend dat niet meer dan twee tot drie procent van de ballingen - Chartisten, Luddieten, Fenians - uit politieke gevangenen bestond, en ook Hughes zelf laat dat een aantal malen uitkomen. En wie heeft er ooit gehoord van een Goelag met een zo groot ingebouwd potentieel tot verzet, protest en bevrijding?

Ook zijn hoofdstukken over de onderdrukking van de vrouw, en over homoseksuele contacten, vrijelijk aangegaan of afgedwongen, vertonen die neiging tot gratuite, modieuze retoriek. Zo zegt hij dat vrouwelijke veroordeelden dubbel onderdrukt werden. Behalve als gevangenen werden ze onderdrukt ‘as women - as members of an inferior sex’. Slechts een paar bladzijden tevoren legt hij echter uit dat vrouwen die ook maar iets aan geld bij zich hadden en zichzelf konden redden, bij aankomst een beperkte vrijbrief kregen (een ‘ticket of leave’), dat vrouwen in het algemeen lichter werden gestraft dan mannen, en dat vrouwelijke ballingen die een vrije man trouwden zo zelf hun vrijheid verwierven. Wat homoseksuele omgang en uitbuiting betreft, kan men soortgelijke verhalen schrijven voor elke afgezonderde mannengemeenschap, vrij of gedetineerd. Het gemis aan context, vergelijking en relativering - overigens bepaald een sterk punt van Hughes' boek - valt hier des te sterker op.

Het epos van Hughes is een dikke pil geworden, en een bittere. Sommige Britse recensenten meesmuilen wat over de Amerikaanse omvang van het bock. Het had allemaal bondiger gekund, strakker aan de redactionele teugel. Ik ben het daar niet mee eens. Hughes gunt zich de tijd breeduit en in detail de Australische strafkolonie in zijn wording en verandering te schilderen. Hij bereikt dat men aan het eind van het boek de indruk heeft die verandering gevolgd te hebben en in staat is terug te zien op vroegere perioden als voorbij, hoewel ze eerder in zijn beschrijving de kracht van tegenwoordigheid hadden. Het heeft iets van het effect van portretten aan de wand, die met de beschouwer lijken mee te gaan. Hughes voert ons door de geschiedenis - om niet te zeggen: hij sleept ons mee - en geeft ons inderdaad een gevoel voor de veranderingen die optraden. Dat is, denk ik, de speciale bekoring die uitgaat van Hughes' boek en het tot meer dan een modieuze best-seller maakt.

■