Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 6]

Er werd niet alleen maar meegeheuld
Het gedrag van de Polen in de Tweede Wereldoorlog

Uns eint vergossenes blut Juden und Polen in der Zeit der Endlösung door Wladyslaw Bartoszewski Uitgeverij: S. Fischer, 299 p. Importeur: Nilsson & hmm, f 53,20

Martin van den Heuvel

De meest beklemmende passage in dit boek beschrijft hoe Jan Karski, die als koerier van het Poolse verzet naar Londen zou gaan, in de zomer van 1942 met twee joodse vertegenwoordigers uit het getto van Warschau spreekt. Karski zal in Londen westerse staatslieden spreken en vraagt de joodse leiders wat hij hun, op een moment dat de vernietiging van de joden door de nazi's in volle gang is, namens de Poolse joden moet zeggen. Het antwoord van de leider der zionisten en van de leider van de joods-socialistische ‘Bund’ luidt: ‘Wij willen dat u de Poolse regering en de geallieerde regeringen zegt dat wij machteloos staan tegenover de Duitse misdadigers. Wij kunnen onszelf niet verdedigen en niemand in Polen kan ons verdedigen. De Poolse ondergrondse kan afzonderlijke personen redden, maar niet de massa's. De Duitsers proberen van ons niet, zoals van andere volken, slaven te maken. Wij worden systematisch uitgeroeid.

Een heel volk dreigt uitgeroeid te worden. Wellicht worden er wat mensen gered, maar drie miljoen Poolse joden zijn tot de dood veroordeeld. Geen kracht kan dat hier in Polen verhinderen, noch de Poolse, noch de joodse ondergrondse. U moet de verantwoordelijkheid op de schouders van de geallieerden laden. Zorg ervoor dat geen van de geallieerde leiders kan zeggen dat hij niet weet dat wij hier uitgemoord worden en zeg dat wij alleen van buitenaf gered kunnen worden.’ (p. 86)

Karski vraagt daarop: ‘Maar hóe kan het Westen dan helpen?’ De zionist zegt: ‘De Duitsers zijn alleen te beïnvloeden door geweld. De Duitse steden moeten genadeloos gebombardeerd worden. Het Duitse volk moet via pamfletten worden geïnformeerd over het lot van de joden en ermee bedreigd worden dat hen tijdens of na de oorlog hetzelfde lot wacht; dat de voortzetting van de uitmoording van de joden met de systematische uitroeiing van het hele Duitse volk zal worden beantwoord. Dat is het enige middel.’

‘Maar,’ zegt Karski, ‘dat is toch nooit haalbaar.’ Uit het verdere gesprek blijkt dan dat de twee joodse leiders weten dat hun voorstellen nooit zullen worden uitgevoerd, maar tegelijk beseffen dat ze de enige kans vormen om hun volk van de totale ondergang te redden.

Met dit schrijnende citaat poogt Bartoszewski onder andere aan te tonen dat het Poolse volk, ook als het gewild zou hebben, de joden niet had kunnen redden. Hij is een Pool die zich tijdens de oorlog actief heeft ingezet voor zijn joodse landgenoten. Hij verhult niet dat er vóór de oorlog in Polen een sterk antisemitisme bestond. Wat hij daarnaast wil waarmaken is dat de Polen in de oorlog méér gedaan hebben voor de joden dan veelal wordt aangenomen en dat zij de wereld tijdig en veelvuldig op de hoogte hebben gebracht van de bestiale nazipraktijken.

Ongeloof

Een belangrijk element in de holocaust speelde het feit dat het zo onvoorstelbaar was. Niemand kon het echt geloven, de meeste joden zelf ook heel lang niet. De joodse socialist Marek Edelman, deelnemer aan de opstand in Warschau, schrijft hierover: ‘Het getto van Warschau geloofde de berichten (over de vernietigingskampen) niet. Al deze, zich aan het leven vastklampende, mensen wilden niet geloven dat ze zo aan hun einde zouden komen. Alleen de georganiseerde jeugd, die de toename van de Duitse terreur aandachtig volgde, achtte het mogelijk en besloot een brede actie te ondernemen om de bevolking te informeren.’

In juli 1942 begint een speciale afdeling van de SS met de liquidatie van het getto van Warschau. In tien weken worden ruim driehonderdduizend joden naar de gaskamers van Treblinka gestuurd of ter plekke vermoord. De voorzitter van de Judenrat, Adam Czemiakow, pleegt op 23 juli uit protest zelfmoord, maar nog willen de joden de bittere waarheid niet weten. Marek Edelman, die bij de kleine groep joden behoorde die verzet wilde plegen schrijft: ‘Helaas was de officiële mening (in het getto) tegen ons. De mensen zien zo'n optreden als een provocatie en zijn ervan overtuigd dat als de joden het vereiste contingent rustig afleveren, de rest van het getto behouden blijft. Het instinct tot zelfoverleven brengt de mensen er langzaam toe zich ten koste van anderen te willen redden.’

Het joodse getto in Warschau, 1941

Bartoszewski, die voor dit boek de Vredesprijs van de Duitse Boekhandel heeft gekregen, beschrijft hoe de Duitsers de joden tegen elkaar uitspelen en stap voor stap de dood injagen. De Poolse ondergrondse pers volgt dit proces van meet af aan. Op 9 januari 1941 schrijft een ondergronds blad: ‘Een arbeidskamp voor joden onderscheidt zich eigenlijk in niets van Auschwitz... De behandeling is sadistisch. Het sterftecijfer enorm hoog.’

De Poolse regering in ballingschap in Londen brengt al in 1940 de wereldopinie op de hoogte van de nazi-praktijken. Vaak wordt daarbij de aandacht gevestigd op de wrede behandeling van Polen én joden samen. Maar al in 1940 geeft de Poolse regering een aparte brochure Persecution of Jews in German-occupied Poland uit. Op 9 juli 1942 organiseert de Poolse regering een speciale persconferentie over de toestand van de joden en daarna verschijnt de brochure Stop them Now! German Mass-Murder of Jews in Poland. Bartoszewski vermeldt elf démarches en nota's over de joden van de zijde van de Poolse ambassadeur bij het Vaticaan, de eerste op 30 maart 1940 en de laatste op 13 juli 1944.

Bartoszewski gaat niet voorbij aan het antisemitisme dat ook tijdens de oorlog in Polen bleef bestaan. De rechtse ondergrondse pers blijft kil tot vijandig tegenover de joodse zaak staan. Polen hebben joodse onderduikers verraden (maar dat deden soms ook door de nazi's vrijgelaten joden), joden wordt de toegang tot de AK, het grootste verzetsleger, soms geweigerd. Dat laatste vermeldt Bartoszewski trouwens niet en zijn totaalbeeld valt misschien wat te gunstig voor de Polen uit. Hij ziet het als zijn hoofdtaak de Poolse solidariteit met de joodse medeburgers te schetsen en die was inderdaad niet gering. Poolse juristen stellen in februari 1940 schriftelijk vast dat de Duitsers een bezet-

Vervolg op pagina 12