Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

Victoria blijft achter de vitrine
Teleurstellende biografie van Stanley Weintraub

Victoria An Intimate Biography door Stanley Weintraub Uitgever: Dutton, 700 p. Importeur: Van Ditmar, f 65,60

Bas Heijne

Zo'n tien jaar geleden hield Robert Gittings, auteur van onder andere een briljante biografie van Keats, een aantal lezingen over ‘The Nature of Biography’. Daarin schetste hij in kort bestek verleden, heden en toekomst van het genre; van de hagiografische heiligenlevens uit de middeleeuwen via het oneerbiedige Eminent Victorians naar de rijke verscheidenheid van de moderne levensbeschrijvingen. Een blik in de kristallen bol vervulde hem met gepast optimisme. De technische hulpmiddelen die de hedendaagse biograaf ten dienste staan - recorders, fotokopieerapparaten, microfilm en de computer - hebben zijn taak lichter gemaakt en komen het resultaat meestal ten goede. Bovendien is de vrijheid van onderwerpkeuze alleen maar groter geworden: ‘Geconfronteerd met ontelbare biografieën op grote schaal van alle belangrijkste en vele van de minder belangrijke personen uit de geschiedenis der mensheid, zal de biograaf wellicht trachten licht te werpen op het menselijke leven, wat tenslotte zijn voornaamste doel is, door onverwachte bronnen aan te boren over ongewone mensen. Als dat zo is, dan zal het de lezer in ieder geval een gevoel van opluchting bezorgen. Want we bevinden ons nu toch zeker in een stadium waarin Jefferson, Lincoln, Washington, Nelson, Wellington, koningin Victoria en andere monolieten nauwelijks meer de aanraking kunnen verdragen van de biografische beeldhouwer.’

Niettemin verscheen onlangs de zoveelste levensbeschrijving van koningin Victoria, een ‘intieme biografie’ van zevenhonderd pagina's geschreven door de Amerikaanse professor Stanley Weintraub. De suggestieve ondertitel is vermoedelijk bedacht om het boekenkopende publiek te prikkelen: wie een woord als ‘intiem’ in verband gebracht ziet met koningin Victoria, denkt natuurlijk in de eerste plaats aan seks. Een interessante combinatie, gezien de twintigste-eeuwse symbolische betekenis van Victoria als vorstin der preutsheid en onderdrukte driften. Wie nu watertandend Victoria openslaat en verwacht deelgenoot te worden van alle wellustige slaapkamergeheimen van de koningin, zal zevenhonderd bladzijden lang teleurgesteld worden. Weintraub doet geen nieuwe onthullingen, hoogstens scherpt hij het beeld van zijn voorgangers - Lytton Strachey, Elizabeth Longford, Cecil Woodham-Smith - hier en daar wat aan.

Victoria is in de eerste plaats een symbool, net als historische figuren als Napoleon. Hitler en Freud. Vandaar dat het al haar biografen nog altijd niet gelukt is het tweedimensionale beeld van de monsterlijke dwerg in rouwkledij (‘we are not amused’) dat het grote publiek nog altijd van haar heeft, enigszins menselijke proporties te geven.

Nu wil de ironie dat de persoon van Victoria niet het meest geschikt is om het tijdperk dat haar naam draagt te doorgronden, en de biograaf die niet wil vervallen in een schier oneindige opsomming van geboorten, huwelijken en sterfgevallen, krijgt het bijzonder moeilijk. Hoewel Victoria leefde in een eeuw waarin het aanzien van de wereld radicaal veranderde, stond zijzelf een groot deel van haar lange leven buiten de tijd waarvan zij al tijdens haar leven het symbool werd. Na de dood in 1861 van haar geliefde Albert (wiens leven door toedoen van Victoria voornamelijk postuum is) verhief zij haar weduwschap tot religie en weigerde jarenlang haar taak als koningin uit te oefenen. Bovendien was ze eenvoudig niet intelligent genoeg om zich diepgaand bezig te houden met de belangrijke kwesties van de negentiende eeuw. En last but not least was het vooral tijdens haar regeringsperiode dat de macht van het koningschap door de voortschrijdende democratisering van Engeland danig werd beperkt; iets dat zijzelf nooit heeft kunnen begrijpen en accepteren.

Ceremoniële verrichtingen

Op het eerste gezicht lijkt Stanley Weintraub de juiste biograaf met het juiste onderwerp. Hij is de auteur van vele studies en biografieën over Victoriaanse onderwerpen en personen en bovendien geen Engelsman maar een Amerikaan, wat hem de juiste afstand tot zijn onderwerp verschaft. Hij heeft geen appeltje te schillen met de Victorianen, zoals Strachey, en lijdt ook niet aan de blinde dweepzucht en doofpotneigingen van haar eerste biografen.

Des te teleurstellender is het resultaat. Hoewel Weintraub uitstekend schrijft en oog heeft voor de tragiek en de absurditeiten in het leven van de Engelse koningin, verhindert dat niet dat Victoria toch vooral één lange, veel te lange opsomming van feiten is geworden. Het ‘intieme’ uit de titel verwijst dan ook niet zozeer naar het seksuele leven van de vorstin, maar naar het verslag van maand tot maand (en vaak van dag tot dag) van Victoria's verrichtingen, meestal ceremonieel van karakter, waaruit het grootste gedeelte van het boek bestaat.

Niet dat de feiten op oninteressante wijze gerangschikt zijn. Weintraub verstaat de kunst zich in te leven in situaties; zijn relaas van de ‘race for the throne’ door de losbandige Regency-broers van William IV, wanneer deze laatste geen kans meer ziet om voor nakomelingen te zorgen, vormt een bijna hilarisch begin van de biografie. Ook zijn hoofdstukken over de complexe verhouding van de volstrekt eigenzinnige koningin met haar eerste ministers Disraeli en Gladstone doen fris aan, hoewel het verhaal al honderd keer verteld is. Dat Victoria en Albert het in bed uitstekend konden vinden - ze kregen negen kinderen - en elkaar nogal erotisch getinte kunstwerken cadeau gaven, zal slechts een verrassing zijn voor wie zich vast blijft houden aan het reeds lang achterhaalde clichébeeld van de preutse Victorianen, maar Weintraub weet er onderhoudend over te schrijven. Het probleem is dat hij niet weet te selecteren en zich keer op keer verliest in details.

Koningin Victoria in 1887

Vormeloos is Victoria niet, maar het boek mist de hechte eenheid en stilistische brille van Strachey's biografie uit 1921. Strachey's reputatie van revolutionaire vernieuwer heeft de tand des tijds weliswaar niet onbeschadigd doorstaan, zijn boek over koningin Victoria getuigt in ieder geval van een visie. Hij was een van de eersten die begrepen dat ‘wanneer feiten die betrekking hebben op het verleden verzameld worden zonder dat de kunst erbij komt kijken, er sprake is van compilaties. Nu kunnen compilaties ongetwijfeld nuttig zijn, maar ze hebben even weinig met geschiedenis te maken als boter, eieren, zout en kruiden met een omelet.’

Het was Strachey's verdienste dat hij bibliotheken vol bronnenmateriaal wist in te dikken tot kleine, fraai geschreven portretten, waarin zijns inziens de essentie van een historische persoonlijkheid naar voren kwam. Dat hij daarbij zo nu en dan niet aarzelde de feiten naar zijn hand te zetten vergeef ik hem graag. Biografieën als die van Weintraub zetten de klok welbeschouwd een eeuw terug; Victoria lijkt in veel opzichten op de negentiende-eeuwse drie-delige monsterbiografieën waar Strachey nu juist voorgoed mee afgerekend leek te hebben. Na zevenhonderd bladzijden levensbeschrijving weet Weintraub de figuur Victoria slechts te kenschetsen als een klein, rond vat vol tegenstrijdigheden: ‘She had been haughty as well as humble; shallow as well as shrewd; self-indulgent as well selfless. Her five-foot form was filled with paradoxes that she never reconciled.’

Dit zijn nietszeggende algemeenheden. Ieder van ons is een vat vol tegenstrijdigheden. Weintraubs karakteristieken zijn evenzeer op mijzelf van toepassing en op de meeste mensen die ik ken. Ter vergelijking citeer ik graag Strachey's opmerking over de Victorianen, uit een brief aan de econoom Keynes geschreven in 1906, vijf jaar na de dood van Victoria: ‘Het was de eeuw van de vitrine. Zijzelf en hun ornamenten bevonden zich achter glas. Hun weigering om welke fundamentele kwestie dan ook eerlijk onder ogen te zien - of het nu om mensen of om God ging - lijkt op het eerste gezicht lafheid. Maar ik geloof dat het eenvoudig het resultaat was van een aangeboren onvermogen om ergens toe door te dringen. (...) Zij zaten allen achter glas.’ Dergelijke inzichten, of je het er nu mee eens bent of niet, kunnen dienst doen als sleutel tot een persoonlijkheid als die van Victoria. Tegelijk met Weintraubs biografie verscheen bij uitgeverij Bloomsbury een geïllustreerde herdruk van Strachey's Queen Victoria. Voor wie de voorkeur geeft aan een goede biografie boven een smaakvol opgediste, maar uiteindelijk onverteerbare verzameling feiten, kan de keuze niet moeilijk zijn.

■