Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Aardverschuivingen in het persoonlijke en politieke leven
Margaret Drabble's The Radiant Way, een panoramische roman

The radiant way door Margaret Drabble Uitgever: Weidenfeld & Nicolson, 396 p. f 44,15

Nienke Begemann

Het jaar is nog jong genoeg om met Drabbles roman van 1987 te beginnen, en hoewel deze diepe wintermaanden tot nu toe niet erg bleak zijn, is The Radiant Way bovendien precies het kruidige, koppige, opwekkende brouwsel dat je in deze tijd nodig hebt. Het begint op de oudejaarsavond van 1979 en heeft een prachtig gecompliceerde plot waarvan alle draden op uiterst ingenieuze en bevredigende wijze worden afgerold.

In onderwerp en opbouw doet het mij het meest denken aan de fameuze televisieserie The Glittering Prizes, die ging over een aantal vrienden die in de jaren vijftig afstudeerden aan de universiteit van Oxford of Cambridge. The Radiant Way - de titel van een boekje waaruit kleine kinderen in de jaren dertig en veertig leerden lezen - is ook de titel van een eufore televisieserie over de veranderingen in de Engelse samenleving, waardoor de echtgenoot van een van de heldinnen van dit boek aan het eind van de jaren zestig beroemd is geworden. De roman The Radiant Way neemt hetzelfde thema op en werkt het uit voor de jaren zeventig en tachtig, waarin van euforie geen sprake meer is en waarin er vooral in Engeland veranderingen hebben plaatsgevonden die geen verstandig (of sociaal hoopvol) mens voor mogelijk had gehouden.

In tegenstelling tot The Glittering Prizes gaat dit boek over drie vrouwen die gestudeerd hebben in Cambridge - voor meisjes natuurlijk een nog uitzonderlijker prestatie, die hen in het midden van deze eeuw niet zozeer gelijkschakelde met hun mannelijke collega's als wel hen zich bewust maakte van hun positie als freaks, als geboren en getogen buitenstaanders, randverschijningen niet alleen in de maatschappij maar ook in het traditionele vrouwenleven. De drie vriendinnen, Liz, Alix en Esther zijn alledrie in het noorden van Engeland opgevoed, hebben elkaar in een van de twee colleges voor vrouwen die Cambridge toen rijk was ontmoet, en wonen aan het begin van de roman alledrie in Londen. Ze zijn tegen de vijftig, hebben carrières, huwelijken, de opvoeding van kinderen en stiefkinderen al gedeeltelijk achter de rug en staan, net als de hoofdfiguur in Drabbles vorige roman, midden in het leven. In het kinderboekje The Radiant Way staat een plaatje waarop het jongetje en het meisje over wie het gaat hand in hand in stralende zonneschijn een heuvel afhollen, maar de grote-mensen-Radiant Way eindigt met een voor hen traditionele Wandeling van de drie vriendinnen, waarbij ze op een volmaakte zomerdag een heuvel opklimmen, terwijl de zon ondergaat en er boven hun hoofd door de bladeren van de bomen een hoge wind waait. ‘The leaves glitter and dance. The spirit passes. The sun is dull with a red radiance. It sinks. Esther. Liz and Alix are silent with attention.’

Bijna-medeplichtigheid

In haar hele oeuvre heeft Margaret Drabble een kennelijke behoefte gehad om geschiedenis te schrijven, om vast te leggen ‘wie es eigentlich gewesen’ is, in de woorden van Ranke, die ook in dit boek worden geciteerd. In de loop der jaren is haar blik en greep op de realiteit steeds wijder geworden, en het volgen van haar observaties is voor mij, als generatiegenoot, vaak haast obsederend - de noodzaak om haar bevindingen met eigen ervaringen te vergelijken leidt soms tot een gevoel van bijna-medeplichtigheid dat ik bij weinig andere schrijvers heb. Door kritisch herlezen en vergelijken met voorgaande boeken probeer ik afstand te bewaren, maar bij The Radiant Way heeft dat alleen maar tot nog grotere bewondering geleid.

Die bewondering geldt niet alleen de breedte en de diepte van het panorama van het persoonlijke en politieke leven dat hier wordt geschilderd, maar vooral de recht-door-zee beheersing van de stijl, en van de vele mogelijkheden tot variatie in de taal waarin Drabble zich heeft bekwaamd. Sinds ze de Oxford Companion to English Literature heeft bewerkt (1985), lijkt het of ze een nog steviger greep juist op de professionele kant van haar materiaal heeft gekregen - opeen volstrekt acceptabele, niet pedante, doorleefde wijze komt de wonderbaarlijke Engelse literatuur op iedere bladzijde opnieuw tot leven. The Radiant Way is het beste antwoord op ons aller angst voor de mediacultuur dat ik in lange tijd gehoord heb.

Zo roept het oudejaarsfeest aan het begin - ten huize van Liz Headland in Harley Street, want ze is een succesvolle psychotherapeute en woont met haar man, zijn en hun beider kinderen in een groot gerenoveerd pand - onmiddellijk het feest op van Virginia Woolfs Mrs. Dalloway. Op dat feest wordt het Liz met een schok duidelijk dat haar huwelijk afloopt, en na korte tijd vertrekt haar man inderdaad met een nieuwe echtgenote naar Amerika, om de Britse belangen in Global Networks (satellieten, media et cetera) te behartigen. Op dat feest ontmoeten we ook Alix, de tweede vriendin. Zij heeft Engels gestudeerd, is kort getrouwd geweest met een veelbelovende stralende jongeman die verdronken is en van wie ze een zoon heeft, en is sinds lang opnieuw getrouwd met een leraar aan de Open University, een man uit het noorden wiens professionele leven drastisch wordt beïnvloed door het beleid van Thatcher en wiens socialistische overtuiging onder invloed van de epochemakende, verbitterde stakingen van de arbeiders in de staalindustrie en de mijnwerkers zo ernstig radicaliseert dat Alix hem daarin niet meer kan volgen. Alix heeft een part time baan die wegbezuinigd wordt en geeft lessen in Engelse literatuur aan een selecte groep gevangenen in een experimentele strafinrichting die aan het eind van het boek ook niet meer bestaat. Esther Breuer, tenslotte, de derde vriendin, is geen Engelse, hoewel ze in Cambrigde heeft gestudeerd. Ze is in Oostenrijk geboren uit joodse ouders die naar Engeland zijn gevlucht, ze heeft kunstgeschiedenis gestudeerd en heeft sinds haar studiejaren een duistere, gecompliceerde verhouding met een Italiaanse vakbroeder. In de jaren dat het boek speelt derailleert deze Claudio, om tenslotte vervuld van merkwaardige ideeën over zwarte magie, weerwolven en heksen te sterven. Na zijn dood trekt Esther in bij zijn zuster, de schone Elena, die alleen in Bologna woont. Haar flat in een treurige Londense buurt moet ze opgeven als er een einde komt aan de dramatische, typisch Engelse serie moorden die daar hebben plaatsgevonden, en waar de vriendinnen alledrie zijdelings mee te maken krijgen.

Margaret Drabble
DAVID LEVINE

De vriendinnen maken in deze jaren van hun leven allen aardverschuivingen mee, en de sterfgevallen zijn niet van de lucht, maar omdat ze niet meer zo jong zijn kunnen ze ertegen. Ook omdat ze werken en omdat ze elkaar hebben - een vriendschap waarbij de loyaliteit onwrikbaar is en waarbij veel zaken vanzelfsprekend onbesproken blijven. Het compulsieve communiceren dat de cultuur van de jaren zestig met zich meebracht, ontbreekt in hun verhouding - een subtiel gegeven dat Drabble zorgvuldig opbouwt en waaraan allerlei consequenties verbonden kunnen worden. Ze zijn zwijgzaam over hun mannen en hun verhoudingen, praten over de politiek, over hun werk, hun kinderen, gaan met elkaar uit eten, lachen, geven elkaar zakelijk raad, volgen elkaar in stilte. In onaangepast, onmodern tenue wandelen ze eens per jaar door het Britse land, waarvan nog genoeg is overgebleven. Alix verhuist met haar man naar het noorden maar vindt gelukkig werk dat eindelijk niet onmiddellijk nuttig is voor de gemeenschap: ze raakt bevriend met een oude, beroemde dichter die daar woont en gaat zijn nalatenschap verzorgen. Liz blijft in Londen, in een kleiner huis met een tuin, een vijver en een poes. Haar man komt bij haar terug, haar moeder van wie ze altijd gedacht heeft dat ze gestoord was, sterft, en ze ontdekt tenslotte wie haar gestorven vader is geweest en waarom ze zich van de eerste vier jaar van haar leven nooit iets heeft kunnen herinneren.

Langs de lijn

In het publieke leven spelen zich de aardverschuiving van het nieuw-rechtse bewind, de nederlaag van de stakers en de collaps van Labeur af. De drie vriendinnen zijn eerlijke vrouwen en geven zich met veel innerlijke pijn rekenschap van de paradoxale kanten van deze ontwikkelingen, en van het feit dat ze ‘langs de lijn’ ook in dit opzicht opnieuw hun houding moeten bepalen. Ook in deze materie heeft Drabble een nieuwe rijpheid bereikt. The Ice Age had ook een duidelijke politieke lading, maar nu vind ik dat ze een nog grotere complexiteit en een grotere variatie van stemmen en standpunten tot haarbeschikking heeft. (Vele personages uit eerdere boeken laat ze hier trouwens even om de hoek komen, en ze ‘herschrijft’ met een delicieuze, virtuoze speelsheid centrale passages uit eerdere romans met een andere hoofdfiguur, een ander bewustzijn, als middelpunt.) Het verschil tussen het denken en doen van de mannen en de vrouwen in dit boek is bijvoorbeeld niet alleen amusant en delicaat, maar gaat veel verder dan het oppervlak en leidt, voor mij althans, tot conclusies ónder het oppervlak, die ik niet alleen interessant maar ook aardig en vooral volwassen vind.

Hiermee is wel duidelijk dat mijn streven naar ‘kritische objectiviteit’ het aflegt tegen de menselijke factoren waardoor Drabbles werk me altijd heeft overrompeld. Bij haarzelf lijkt dat geen enkel probleem, en dat is haar kracht. Zij is iemand die met twee voeten stevjg op de aarde staat en zich in haar werk niets hoeft te laten ontnemen dat haar van belang voorkomt. Ik geloof dat ze dat mede aan kan doordat ze haar nationale literaire erfenis zo met huid en haar heeft verwerkt - opgegeten, zoals het boekje in de Openbaring. Juist door het verkeren met en in de traditie, kan ze de voortdurende vernieuwing en verandering aan, die van iedere schrijver, ieder mens gevraagd wordt. Want intussen blijft er altijd genoeg stabiel. In de laatste zinnen van het boek, na de dansende bladeren en de ruisende wind, zien de drie vrouwen hoe de zon ‘ondergaat’: ‘The sun hangs in the sky, burning. The earth deepens to a more profound red. The sun bleeds, the earth bleeds. The sun stands still.’

■