Het uitmelken van een reisje langs de Rijn
Bernard Levin als exploitant van restmateriaal
To the end of the rhine door Bernard Levin Uitgever: Jonathan Cape, 220 p., f 53,10
Hans Keller
In het Verenigd Koninkrijk is Bernard Levin een grillig maar geacht en bijna populair commentator van politieke en culturele gebeurtenissen in het openbare leven. Hij schrijft columns, literaire kritieken en laat zich sinds jaar en dag in radioprogramma's horen - en in televisieprogramma's zien - als een hooghartig, enigszins bekakt maar bijna altijd briljant causeur. Zijn regelmatige transfers van de ene krant naar de andere of van het ene televisiestation naar het andere weten de betere kringen even regelmatig in een staat van lichte opwinding te brengen. Voor zo'n nauwelijks omstreden literaire smaakmaker gedraagt hij zich soms onnavolgbaar. Zijn meest recente overstap naar The Sunday Times, die sinds Rupert Murdoch het daar voor het zeggen heeft voor het eerst in zijn geschiedenis de stank van de goot aan de geur van de Engelse ontbijttafel toevoegt, bracht zijn fans danig in de war. De kwestie was zelfs onderwerp in een van de weinige discussieprogramma's waaraan hij níét deelnam - ik ving de uitzending toevallig op - en eenstemmig waren de sprekers van oordeel dat Murdoch erin was geslaagd een vlag op zijn modderschuit te plaatsen. Het zegt iets over de onomstreden achting die Bernard Levin in de Britse media, en bij een groot ‘kwaliteitspubliek’, geniet.
Buiten het Verenigd Koninkrijk is hij in brede kring bekend geworden door zijn gebundelde columns die gemakkelijk hoge pocketoplagen haalden: The Pendulum Years, Taking Sides, Speaking Up, The Way We Live Now, In These Times. En natuurlijk laat hij zich ook daarin kennen, nu in gecondenseerde vorm, als de aartsconservatief die hij is, zij het uitgerust met het in die kringen schaarser en schaarser wordende relativeringsvermogen. Hij schrijft briljant, zijn stokpaardjes maken altijd onverhoedse sprongen en meestal lokt de manier waarop hij tenslotte zijn opinie formuleert een kritische beschouwing van het eigen standpunt uit. Op zijn allerbest hoort het ook zo. Soortgelijke karakteristieken zijn trouwens te hechten aan zijn literaire kritieken, al gaat het daarin natuurlijk minder vaak over de mogelijke relatie tussen hondepoep op de trottoirs en het activistische marxisme van de straat.
Een paar jaar geleden haalde Levin ook de Nederlandse televisie toen Van Dis hem had geïnviteerd nader te komen uitpakken over Enthusiasms, zijn toen juist verschenen boek over zijn geestdrift voor eten, drinken - zij het niet alles, juist niet - muziek, theater, plaatsen en plekken. Ook in dat boek klonk de tongval bekakt en verwend maar de geestdrift - het uiteindelijke onderwerp - was echt en aanstekelijk. Zelfs de vreugde, die ik me niet kon indenken ooit met de schrijver te zullen willen delen, was hartveroverend. Opnieuw: zo hoort het, als het is gelukt.
Bernard Levin eet Schubert-taart met slagroom
Er is ook een Bernard Levin van het tweede gebruik, de exploitant van blijkbaar lucratieve spin-offs. In 1981 verscheen de reisbundel Conducted Tour, waarin hij een reeks radioreportages voor de BBC - over de belangrijkste zomerfestivals in alle vijf werelddelen - nog eens dunnetjes overdeed. Je kon je wel voorstellen hoe het was gegaan: de uitzendingen lagen klaar, de montage was achter de rug en de vraag rees of er met het verzamelde materiaal in een andere rangschikking en zonder technische interventies en hindernissen niet méér viel te doen. Bij wie de vraag rees was niet duidelijk. De BBC? Een uitgever? De auteur zelf? In elk geval: het was een vervelend boek. Uit de spin-off van de radioprogramma's was de ziel verdwenen, er liep geen bloed meer uit, de ambitie ervan lag al ergens anders, klaar en voltooid - op de uitzendplank van de BBC. Conducted Tour was de tweede versie van dezelfde belevenissen, met dit verschil: was Levin in de radioprogramma's de eigenwijs door alles heen kwebbelende waarnemer, in het boek werd hij de eigenwijs kwebbelende hoofdpersoon - een oneigenlijk personage in een landschap dat aan diens aanwezigheid werd aangepast.
Hannibal's Footsteps was enkele jaren later de titel van een televisiefilm die hij maakte en - opnieuw - de titel van een boek dat over hetzelfde gegeven handelde: een reis in het spoor van Hannibal, van Carthago via de Spaanse kust over de Alpen. En ook To the End of the Rhine, het boek dat vlak voor het einde van 1987 verscheen in de schaduw van een gelijknamige, voor Channel Four gemaakte televisieserie, doet het programma nog eens dunnetjes over. En opnieuw: het werkt niet.
Het hoort andersom: eerst schrijven, dan filmen.
Ook To the End of the Rhine vertoont de gele randjes van een tweede versie waaruit spontaniteit, verrassing en het onbegrip van de eerste keer, dat soms zo verhelderend kan zijn, totaal zijn verdwenen.
In de erkentelijkheidsbetuiging die aan dergelijke geschriften voorafgaat - de Duitse ambassadeur in Londen wordt bedankt maar ook de secretaresse die Levin terzijde stond bij het voltooien van het manuscript, een jachtopziener in het Zwarte Woud en de commandant van de Zwitserse luchtmacht, de corrector en de directeur van 4711 te Keulen, et cetera et cetera - wordt ook warm afscheid genomen van de televisieploeg, die Levin op zijn reis van de oorsprong van de Rijn naar de Hollandse delta vergezelde. En, eerlijk gezegd, vanaf dat moment is het mis.
Op zijn eentje doet Levin de reis nog eens over (het gebeurt in hotel Homewood Park nabij het Engelse Bath, en ook de eigenaars van dat onderkomen, Stephen en Penny Ross, worden in het voorwoord bedankt), schrijvend, en het heeft hem duidelijk moeite gekost. Braaf wordt de hele route opnieuw beschreven maar de affaire is zichtbaar bij elkaar gebreid uit losse draden die hier en daar na de montage ongebruikt waren blijven liggen.
Auteursrechtelijk beschermd