Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Krakkemikkig houtvlot voor een literaire drenkeling
Hans van Stratens omgevallen boekenkast

De omgevallen boekenkast door Hans van Straten Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-Domein, 370 p., f 42,50

Diny Schouten

‘De reddende plank van de literaire schipbreukeling,’ noemt Hans van Straten zijn favoriete literaire genre, het aforisme. Zijn zes cahiers met aforismen, notities bij lectuur, hommages aan gestorven vrienden, droomverslagen, dagboekaantekeningen, literaire anekdoten, en filosofietjes over literatuur en leven, werden verzameld tot een intiem deel Privé-domein, De omgevallen boekenkast. De afzonderlijke cahiers, ontstaan doordat Van Straten na de calamiteit van een inderdaad omgevallen boekenkast de dwarreling van talloze in zijn boeken gestoken blaadjes bijeenveegde en toen ook maar meteen de rest van zijn boeken leegschudde (het totaal bedroeg zeshonderd papiertjes), verschenen eerder als particuliere uitgaven bij het Utrechtse antiquariaat Quasimodo, in zestig exemplaren. De ongedateerde, nauwelijks geordende aantekeningen (de meeste zijn naar schatting uit de eerste helft van de jaren zeventig) kregen onder lettrés de reputatie iets héél bijzonders te zijn, zoiets als de legendarische (fragmentarisch in Tirade gepubliceerde) literaire dagboeken van zijn jonggestorven vriend Max de Jong. Gedeeltelijk is voor die roep misschien een verklaring te vinden in de schaarsheid van het artikel; in de Nederlandse letteren is het aantal werkelijk interessante ‘egodocumenten’ per slot niet zo vreselijk groot. Mr. Hans van Straten, bezeten collectioneur, (oud-)kunstredacteur, recensent en misdaadverslaggever van het Utrechts Nieuwsblad, beschikt in elk geval over de petite hystérie die het genre behoeft.

Behalve van aforismen en de gerenommeerde beoefenaren ervan - wil Van Straten echt zeggen dat Rochefoucauld, Chamfort, Multatuli. Lichtenberg literaire drenkelingen zijn? - houdt Van Straten van ‘egotistische’ auteurs. ‘Egotisme’ is zijn favoriete woord, en Stendhal en Paul Léautaud zijn zijn helden. Het register van De omgevallen boekenkast (een weelde die de serie Privé-domein nadrukkelijk in de De Luxe-klasse plaatst) vermeldt zo te zien niemand van de grote negentiende-eeuwse of twintigste-eeuwse romanciers. Van Straten maakt sterk de indruk Liefde en goudvisschen van Jacques Gans en Du Perrons Het land van herkomst te prefereren boven Oorlog en vrede: Tolstoj wordt niet eenmaal genoemd. Wel Thomas Mann, maar over hem bekent Van Straten ‘dat ik nooit een boek van hem heb gelezen, omdat hij mij nooit werkelijk heeft geïnteresseerd. Wat ik over hem hoorde en las, gaf mij de indruk van een auteurschap dat geheel ligt ingebed in een reeds ontdekt en in cultuur gebracht gebied.’

Snobbish

Tot de bekentenissen in De omgevallen boekenkast behoren ook lijstjes van boeken die mee zouden moeten naar het onbewoonde eiland - Van Straten opteert nog eerder voor de gevangenis als paradijs voor leesverslaafden. Op Van Stratens toptien van het ‘egotisme’ staan de Maximes van La Rochefoucauld, Caractères et anecdotes van Chamfort, de Sudelbücher van Lichtenberg, Multatuli's Ideeën, All Trivia van Logan Pearsall Smith, Jacob Israël de Haans Besliste volzinnen, Passe-temps van Léautaud, Du Perrons In deze grootse tijd, Cyril Connoly's The Unquiet Grave en Strahlungen van Ernst Jünger. Het is de smaakvolle belezenheid waar een literaire gourmet als Van Straten een halbgebildete als ik mee epateert. Toch wantrouw ik zijn enthousiasme: het is verdacht dat de maniakaal ‘verliteratuurde’ Van Straten minstens zo hard juicht over Léautauds Journal Particulier als over Buddingh's Citatenboek (‘voortreffelijke bedlectuur’). Van Wat je zegt ben je zelf, Buddingh's dagboek, vindt Van Straten het ‘onbegrijpelijk’ dat zijn Utrechtse boekhandelaar Broese er niet meteen een paar honderd van heeft ingeslagen, een verwondering die een beetje strijdig is met zijn meermalen vermelde verrukking bij het ontdekken van een schrijver, ‘helemaal voor mijzelf alleen’. Van Straten benijdt Buddingh' om de ‘natuurlijkheid’ waarmee die het ‘afijn’ uit zijn pen krijgt, iets wat hem wat mij betreft toch veel van zijn krediet als letterkundig fijnproever doet verliezen.

Hans van Straten
STEYE RAVIEZ

Er is meer waar ik wat op te vitten heb, en daarom moet het hoge woord er hier maar uit. De omgevallen boekenkast is buitengewoon snobbish. Wat me nog het meest ergerde aan Van Stratens ‘aforismen’ is hun overmaat aan pretentieuze gallo-anglo-filie. Van Straten noteert het soort gedachten over de Franse en Engelse superioriteit dat men, zelf Nederlander zijnde, maar beter voor zich kan houden: ‘Aan de superioriteit van de Franse taal ten aanzien van de Nederlandse hoeft men niet meer te twijfelen als men in Brussel op één straatnaambordje ziet staan Rue de Colombier - Duivekotstraat’, en: ‘Ik heb nooit last gehad van het “Wilhelmusgevoel” (...). Maar als ik in een Engels theater na afloop van de voorstelling door een krakende luidspreker God Save the King hoor, denk ik “Engeland is toch wel een aardig land, ik zou hier best willen wonen.”’ Ook Van Stratens eigen superioriteit krijgt onaangenaam veel aandacht. Papiertje zoveel luidt: ‘Ach ja, er zijn nog altijd lezers - de mensen die Yeats uitspreken als Jiets - die menen dat Eyeless in Gaza in de Gazastrook speelt en dat The postman always rings twice een roman is over een postbode.’

Multatuliaanse flauwsies

‘Aforismen zijn als dromen, als je ze niet onmiddellijk opschrijft, ben je ze voor altijd kwijt,’ noteert Van Straten in het eerste cahier. Het pijnlijke is dat er met de meeste van zijn gedachten niet veel verloren was gegaan als ze niet waren opgeschreven, en het doet afbreuk aan zijn Léautaud-idolatrie dat Van Straten zelfs niet de moeite neemt zijn ‘aforismen’ stilistisch fraai te polijsten. Multatuliaanse flauwsies, is mijn indruk van Van Stratense ‘aforismen’ als: ‘Begrafenisondernemer: van de dood een deugd maken’; ‘De waarheid is dat er geen waarheid is’, of: ‘De mensen boeien mij meer dan de mens, het mensdom meer dan de mensheid.’ Grootvader Van het Reve zou zeggen: ‘Allemaal droossies, allemaal kwakerij van niks.’ Met puns als: ‘Hij is een aanhanger van de Freud-is-dood-theologie’, of: ‘Wat een voldoening voor de gelovigen, dat ook de ongelovigen eraan moeten geloven’ valt, mits ad rem gedebiteerd, in de conversatie nog wel enige goede sier te maken. Reddende planken voor de literaire schipbreukeling zijn ze niet.

Er zijn meer soorten van notities die mij het plezier in De omgevallen boekenkast bederven. De droomverslagen maken je zo ongeduldig als wanneer iemand je per se een film wenst na te vertellen, veel ‘literaire anekdoten’ zijn niet meer dan oude keutels die zich restloos laten vergeten (Den Brabander tegen Roland Holst: ‘Hé Jany, hoe is het nou met een winter aan zee?’. Antwoord van de aangesprokene: ‘Een zomer aan zee is nog veel erger’), en ‘egotistische’ observaties als: ‘Ik heb gemerkt, bij regenachtig weer schrijf ik sneller spontaner dan als de zon schijnt,’ zijn weinig boeiend voor niet-intimi, evenmin als (voor niet-gelovigen) Van Stratens paranormale en psychoanalytische duidingen van dromen, boeken of ontmoetingen.

Wat overblijft is gelukkig toch nog heel wat. In deze krant is eerder geoordeeld dat Van Stratens cahiers ‘fascinerend’ genoemd moeten worden, ‘vooral voor lotgenoten die evenals Van Straten het leven doorlopend als literatuur zien.’ Waar Van Straten schrijft over zijn antiquarische hartstocht, of over zijn onbedwingbare neiging om voor literaire private eye te spelen (het stuk over de leugenachtigheid van Léautauds vrouwelijke Eckermann, Marie Dormoy, is lekker pinnig) is hij sympathiek, onderhoudend, en (zolang het niet zijn merendeels apocriefe ‘literaire anekdoten’ betreft) vol respect tegenover feiten: een beetje een verliteratuurd oud wijf, maar steeds iemand van wie je zou wensen dat hij je leraar was geweest. Zijn credo: ‘Als je iets wilt ontdekken - altijd controleren, altijd collationeren,’ is in elk geval een voorbeeldig imperatief. Er zit niet veel anders op dan om de pedanterie voor lief te nemen. ‘Een omgevallen boekenkast,’ zegt Van Straten het zelf al niet?

■