Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Eén verkeerd gen en u kunt uw hypotheek wel vergeten
Oneigenlijke parallellen tussen oude en nieuwe eugenetica

De genetische manipulatie door dr. H. Schellekens en dr. R.P.W. Visser Uitgever: Meulenhoff Informatief, 187 p., f 32,50

Douwe Draaisma

Eugenetica betekent zoveel als ‘van goede geboorte’. De naam is in 1883 bedacht door Francis Galton, gentleman scientist en neef van Darwin. Als de natuur erin slaagt, zo overwoog Galton, het erfelijk materiaal van een ras te verbeteren door een selectieproces dat berust op massale produktie en bijna even massale vernietiging, zouden wij het menselijk ras dan niet kunnen verbeteren door gerichte kunstmatige selectie? Bijvoorbeeld door ‘ongeschikten’ van voortplanting af te houden en begaafde mensen juist aan te moedigen veel kinderen te verwekken? Zelfs een geringe inspanning zou al veel uitmaken: al zou men van het geld dat aan de veredeling van paarderassen wordt uitgegeven slechts één-twintigste deel - in Engeland altijd nog een astronomisch bedrag - aan de verbetering van het menselijk geslacht besteden, een sterrenband van genieën zou het resultaat zijn.

Ieder eugenetisch ideaal bevat criteria voor wenselijke en onwenselijke eigenschappen en in die van Galton weerspiegelden zich de waarden van de welgestelde Britse aristocratie. De ‘undesirables’, dat waren de recidiverende misdadigers, leeglopers en alcoholici; ‘desirables’ kenmerkten zich door ‘gezondheid, daadkracht, mannelijkheid en een hoffelijke instelling.’ Galton was een Victorian and very much so.

Maar er waren ook socialistische criteria mogelijk. In ons land schreef de hoogleraar Steinmetz in 1897 dat de goede varianten der lagere klassen zich gemakkelijker moesten kunnen voortplanten en dat de slechte varianten der hogere klassen veel spoediger zouden moeten dalen. In Engeland verwierf de eugenetica aanvankelijk juist onder linkse vrijdenkers veel aanhang. G.B. Shaw zou genetisch superieure mannen wel polygamie willen toestaan: het zou zonde zijn als zij zich moesten beperken tot ‘the breeding capacity of a single woman’.

Welke idealen oorspronkelijk ook verbonden waren met de genetische verheffing van de mensheid, in de landen waar een eugenetische praktijk van de grond kwam, zoals in Amerika, kregen racistische criteria de overhand. De programma's voor castratie, sterilisatie en selectieve immigratie uit het begin van deze eeuw richtten zich onder meer tegen negers en Slavische volken. De definitieve perversie van de eugenetica, het is bekend, vond plaats in nazi-Duitsland, waar - niet alleen tot ontzetting van joodse eugenetici - een onheilige verbintenis ontstond tussen eugenetica en antisemitisme. Wat een verheffing van onze natuur had moeten zijn werd een dieptepunt in de beschaving.

In het eerste deel van De genetische manipulatie schetsen Schellekens en Visser de geschiedenis van de eugenetica tot en met de Tweede Wereldoorlog. Vervolgens zetten ze in hoofdstukken over moleculaire genetica, het DNA-debat en erfelijke ziekten uiteen dat de mogelijkheden om menselijke erfelijke aanleg te beïnvloeden aanzienlijk zijn toegenomen. Thema van hun boek is de vraag of er nu ook een ‘nieuwe eugenetica’ voor de deur staat. Wonderlijk genoeg krijgt juist die vraag verhoudingsgewijs weinig aandacht. Alleen het slothoofdstuk gaat in op de nieuwe eugenetica en dan nog voornamelijk door de vraag te herhalen.

Francis Galton

Bij het schrijven van de hoofdstukken over de ontwikkeling van de eugenetica in Engeland en Amerika lijkt vooral In the Name of Eugenetics (1985) van Daniel Kevles goede diensten te hebben bewezen: dezelfde namen, dezelfde voorbeelden, dezelfde cijfers. Meer nieuws bevat het hoofdstuk over de Nederlandse ontvangst van de eugenetica, al zijn er ook nogal wat lacunes. Dat in ons land pas in 1917 de eerste eugenetische voorstellen zouden zijn geformuleerd, is natuurlijk al op voorhand onwaarschijnlijk. Twintig, dertig jaar na Galton? In werkelijkheid - zo verklapt de systematische catalogus van de Groningse UB - wenste de hoogleraar J. van Rees al in 1895 paal en perk te stellen ‘aan de voortplanting van chronische alcoholisten, van geboren dronkaards, al was het ook in de ergste gevallen door het opnemen van castratie onder de straffen’. En in 1914 schreef de psycholoog Heymans dat men van de doodstraf kon zeggen wat men wilde - soms werd een onschuldige ter dood gebracht - zij verhinderde toch op heel effectieve wijze dat misdadige aanleg kon worden doorgegeven. Als alternatieven gaf hij onder meer huwelijksverbod, afzondering en sterilisatie in overweging. Ook ontbreekt de ‘radicale en goedkope oplossing’ voor het zwakzinnigenvraagstuk van de psycholoog Luning Prak, te weten ‘het reserveren van een waddeneiland voor een permanente bevolking van achterlijken.’

In weerwil van dergelijke uitlatingen kan men het met Schellekens en Visser eens zijn dat de eugenetica in ons land geen voedingsbodem heeft gevonden. De enkeling die zich aan initiatieven waagde kreeg met verontwaardigde tegenstand te maken. De enige Nederlander die zich inspande voor de nazistische variant van eugenetica, de bioloog Ströer, kon dat alleen doen onder dekking van het Duitse gezag. De beschrijving van diens sinistere loopbaan, tot en met de aanstelling aan het instituut dat door Mengele toegezonden materiaal onderzocht, is vanuit historisch oogpunt het beste deel van het boek.

Databanken

Het laatste hoofdstuk taxeert de kansen op een nieuwe eugenetica. De nieuwe genetische analysetechnieken, lezen we, zullen de erfelijkheid van psychische en sociale eigenschappen in een nieuw licht plaatsen. Ter illustratie gaan de auteurs in op ‘twee eugenetische stokpaardjes: de erfelijkheid van intelligentie en van criminaliteit’. Daarop volgen twee paragrafen over het intelligentiedebat uit de jaren zestig en zeventig en over het volgens de auteurs weer veldwinnende idee dat criminaliteit genetisch bepaald is (‘Ongetwijfeld moet dit worden gezien in verband met de verrechtsing van de Europese en Amerikaanse politiek’).

Te vrezen valt dat Schellekens en Visser hier verschillen voor overeenkomsten aanzien. Als er twee debatten zijn die juist de discontinuïteit tussen de oude en de nieuwe eugenetica bewijzen, zijn het wel die over intelligentie en misdadig gedrag. Die discussies gaan immers over de relatieve bijdragen van erfelijkheid en omgeving en dat is werkelijk heel iets anders dan de oude eugenetische vraag of misdadigers en zwakbegaafden zich mogen voortplanten. Aan de posities in die debatten hebben ‘nieuwe genetische analysetechnieken’ ook volstrekt niets toe- of afgedaan. In hun ijver om van het verleden te leren hebben de auteurs te veel in de richting gekeken waar het gevaar de vorige keer vandaan kwam.

Over de toekomst koesteren Schellekens en Visser sombere verwachtingen. Zij denken dat er databanken zullen komen met genetische informatie over mensen en dat die informatie in verband zal worden gebracht met gegevens over crimineel gedrag, financiële betrouwbaarheid enzovoort. Vervolgens zullen DNA-sequenties een rol gaan spelen ‘bij het afsluiten van een verzekering, het aangaan van een lening, enzovoort. De mensen worden dan louter beoordeeld op hun erfelijke materiaal. Eén verkeerd gen en je loopt de hypotheek voor je nieuwe huis mis.’ Merkwaardige redenering. Nog even afgezien van de vraag waarom een bank die toegang heeft tot gegevens over financiële betrouwbaarheid óók nog eens die zo veel indirectere genetische informatie zou willen hebben, lijken de auteurs over het hoofd te zien dal juist hun eerdere relativeringen van het verband tussen genetische structuur en gedrag dit scenario wel heel onwaarschijnlijk maakt. Wat ontbreekt in De genetische manipulatie is een bedaarde paragraaf over de verschillen tussen de oude en de nieuwe eugenetica. In de oude eugenetica werden de meest weidse maatregelen voorgesteld op grond van een geringe of geheel ontbrekende kennis van de precieze erfelijkheidsmechanismen. Nu die kennis wel voorhanden is, is tevens duidelijk dat manipulatie van psychische of sociale eigenschappen via genen onmogelijk is. Voorzover - zeg - intelligentieverschillen genetisch bepaald zijn, betreft het een reeks van genen, verspreid door het genenpakket. Juist de complexiteit van de mechanismen die de moleculaire genetica aan het licht heeft gebracht vormt de belangrijkste waarborg tegen een herleving van de oude eugenetische ideeën.

De dilemma's die door de nieuwe genetische analysetechnieken zijn ontstaan hebben hoofdzakelijk betrekking op individuele medische diagnostiek. De essentie van de oude eugenetica, het ‘verhogen’ van het genetisch peil van een ras of van de mensheid, speelt bij die dilemma's geen enkele rol. Wat meer oog voor dergelijke verschillen zou een steun in de rug zijn geweest voor ouders die vaak pijnlijke beslissingen moeten nemen over het al dan niet ter wereld laten komen van kinderen met ernstige afwijkingen. Zij mogen door de nadruk op de overeenkomsten tussen oude en nieuwe eugenetica niet het gevoel krijgen met hun beslissing in de slagschaduw van de oude eugenetica te staan.

■