Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

De illusies van Gorbatsjov
Zinovjevs cynisme

Het gorbatsjovisme of de macht van een illusie door Aleksandr Zinovjev Vertaling José Rijnaarts Uitgever: Meulenhoff, 88 p., f 16,90

Hans Oversloot

Van aJle boeken, boekjes en artikelen die inmiddels over Gorbatsjov, ‘het nieuwe denken’ en de ‘herstructurering’ zijn verschenen is dit essay, dit pamflet van Aleksandr Zinovjev over ‘het gorbatsjovisme’ misschien wel het somberste. Aleksandr Zinovjev, Rus én homo sovieticus, oorlogsvlieger, logicus, emigré, schrijver en satiricus, eerder in Nederlandse vertaling bekend van Gapende hoogten, De lichtende toekomst en De werkelijkheid van het communisme, vertelt ons in dit boekje dat de vreugdevolle verwachting die door Gorbatsjov in het Westen is gewekt het eerste en enige resultaat van ‘het gorbatsjovisme’ zal zijn: ‘(...) de huidige sovjetleiders bieden het Westen nu die vorm van bedrog die in het Westen het beste werkt: zij doen of zij bereid zijn hervormingen aan te brengen die een eind zullen maken aan alle bezwaren die westerlingen tegen de Sovjetunie koesteren. Wat wij nu meemaken is een grandioze campagne gericht op de publieke opinie in het Westen, die haar weerga in de geschiedenis niet kent.’

Dit is een van Zinovjevs belangrijkste stellingen, maar hij doet geen moeite hiervoor argumenten aan te voeren. Met het cynische gelijk van de objectieve wetenschapper zet Zinovjev ons weinig omstandig uiteen, dat allen die een werkelijke, structurele hervorming van de sovjet-samenleving mogelijk of zelfs waarschijnlijk achten een desillusie te wachten staat. In de Sovjetunie zijn volgens Zinovjev slechts twee stijlen van leiderschap denkbaar: stalinisme of brezjnevisme. Gorbatsjov wil misschien wel anders, maar dat doet er weinig toe: die goede wil is dan slechts uitdrukking van het feit dat hij de sovjet-samenleving niet kent, dat hij niet weet door welke objectieve sociale wetten zij wordt geregeerd. ‘Het bewind van Gorbatsjov kan de sovjet-maatschappij een beetje dynamischer maken, maar dan slechts ten koste van buitengewone inspanningen van bovenaf, strenge repressieve maatregelen en de steun van de actiefste en ijverigste individuen in deze strijd tegen hun eigen medeburgers.’ Dat komt volgens Zinovjev niet alleen doordat de ‘tussenlaag van bureaucraten’ krachtige weerstand biedt - het zijn vooral de ‘bureaucraten’ en het ‘bureaucratisme’ die het in de retoriek van het gorbatsjovisme moeten ontgelden -, maar omdat vrijwel de gehele bevolking weerstand biedt: ‘De grote massa van de bevolking, van de gewone mensen tot de leiders op alle treden van de hiërarchie, zal al het mogelijke doen om de hervormingsactie van de gorbatsjovisten in te dammen en het effect ervan te beperken tot een minimum waar niemand last van heeft.’

Alexandr Zinovjev

Geconfronteerd met die weerstand resten de gorbatsjovisten twee methoden: of (nog) harder de zweep er over - maar dat maakt van de Sovjetunie niet die half- of quasi-westerse samenleving die Gorbatsjov voor ogen lijkt te staan - of, wat volgens Zinovjev de meest waarschijnlijke gang van zaken is, ‘de dynamische minderheid rond Gorbatsjov’ past zich op den duur aan de omstandigheden aan, zal haar falen verkopen als succes, en het gorbatsjovisme zal uiteindelijk niet meer blijken te zijn dan ‘een enigszins gemoderniseerd brezjnevisme’.

Knap irritant

Nee, Zinovjev is niet gek (zoals Josif Brodski meent); als men Zinovjev voor gek verklaart doet men zijn onplezierige denkbeelden te gemakkelijk af. Zinovjevs pose van de wetenschapsman (de enige wetenschapsman) die precies weet wat ‘het gorbatsjovisme’ eigenlijk inhoudt en feitelijk voor perspectieven biedt is wél knap irritant. En de bijdrage die Zinovjev met dit essay aan het debat levert is ook niet zo origineel als hij zelf lijkt te menen. Er zijn meer sovjetologen die er op wijzen dat een zeer waarschijnlijke uitkomst van het gorbatsjovisme een gemodificeerd brezjnevisme is, en hij is niet de eerste die denkt en zegt dat een herstructurering van de sovjet-samenleving niet mogelijk is zonder dwangmaatregelen. Maar Zinovjev gaat verder dan de meesten: hij weet zeker dat Gorbatsjovs streven tot mislukken gedoemd is, en hij weet ook nog precies waarom. Men kan Zinovjev niet verwijten dat hij geen stelling durft te nemen of geen harde voorspelling durft te doen. Over vijf?, tien?, twintig? jaar heeft Zinovjev gelijk of ongelijk gehad.

Een tijdje geleden sprak ik toevallig - of niet toevallig - over de ideeën van Zinovjev met een vroegere kennis van Zinovjev, zijn naam doet er niet toe, ik noem hem Aljosja. Aljosja is een erudiete, beschaafde Moskoviet die zich ondanks zijn beschaving liet ontvallen dat Zinovjev ‘eigenlijk een KGB'er was’. Nu zijn beschuldigingen over en weer van het onderhouden van banden met de KGB in de kring van hele en halve dissidenten en (andere) ‘andersdenkenden’ niet zo uitzonderlijk (men leze Homo Sovieticus van Zinovjev - niet zijn beste boek), maar wat Aljosja zei leek me onder de maat en dat vertelde ik hem. Ja, zei Aljosja, dat is natuurlijk zo, maar wat Zinovjev zegt past precies in het straatje van degenen die alles willen laten zoals het is, als je Zinovjev gelooft dan is elk streven naar iets anders, naar iets beters volstrekt hopeloos, dan verandert er niets en laat je bovendien alle hoop varen; en ik wil niet dat hij gelijk heeft, dus ik handel ook niet alsof hij gelijk heeft, en misschien dat er dan toch. ‘God weet het’, iets verandert.

■